5.2-§. Tektonik harakatlarning turlari va yer qatlamlarining yotish
shakllari
Yer qobig‘ining turli va murakkab deformatsiyasiga sabab
bo‘ladigan tektonik harakatlar tebranuvchi (tik) va bukilmali (plikativ)
ko‘rinishda bo‘ladi. Tebranma harakat epeyrogenez deb atalib, buning
natijasida ba’zi joylar ko‘tarilishi oqibatida quruqlik qattalasha boradi,
ba’zi joylar cho‘kib dengiz tubiga tusha boradi. Masalan,
Gyermaniyaning shimoliy qismi, Gollandiya, Belgiya davlatlari
quruqliklari pasayib bormoqda, qo‘shni hududlarda esa ko‘tarilib
bormoqda. Yer qobig‘ining ayni bir hududi, turli geologik davrlarda
ko‘tarilishi yoki pasayishi mumkin. Tebranma harakatlar tezligi turlicha
55
bo‘lishi mumkin. Taxminlarcha ularning eng yuqori tezligi yiliga mm
ning bir necha ulushidan tortib, bir necha sm gacha bo‘lishi mumkin.
Yerning rivojlanish tarixida tebranma harakatlarning tezligi bir maromda
bo‘lmasligi kuzatiladi: tebranma tektonik harakatlar bilan dengizning
quruqlikka kirib borishi (transgressiya) va qaytishi (regressiya)
bog‘langan bo‘lib, binobarin cho‘kindilar to‘planishi tartibi va tog‘
jinslarini o‘zgarishi, ushbu hodisa bilan bog‘langandir. Yerning pasayish
paytida asosan karbonat jinslar hosil bo‘ladi, ko‘tarilishi natijasida
ko‘proq chaqilgan jinslar hosil bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida jinslarning
shakllanayotgan qatlamlanish sharoitini belgilaydi. Eng faol, shiddatli
tebranma harakatlar nisbiy yuqori tezlik bilan - geosinklinal hududlarda
namoyon bo‘ladi. Ularda chuqur izlar-dengiz chuqurliklari va ulkan
balandliklar hosil bo‘ladi. Bukilmali tektonik harakatlar yer qobig‘ining
tashkil etuvchi tog‘ jinslarining dastlabki yotish shakllarini ezilib, bukilib,
yaxlitligi buzilishda namoyon bo‘ladi.
Tog‘ jinslarining dastlabki yotish
shakllarining
buzilishi
ya’ni
dislokatsiyalarini bilish, tog‘larning hosil
bo‘lishi masalasini to‘g‘ri hal qilish,
tog‘larni vujudga keltirgan kuchlarni
belgilash, yer qobig‘ini o‘rganish,
foydali qazilmalar konlarini belgilash va
ularni qidirish, ulardan ratsional
foydalanishga imkon beradi. Yer qatlamlarida tangensial kuchlar
natijasida bukilma hosil bo‘ladi (5.1-rasm). Agar biz bir necha
bukilmalarni olib ko‘rsak, ularning ko‘tarilgan joyini yoki keyin pastlagan
joylarini uchratamiz.
Do‘ngliklari yuqoriga qaratil-
gan qabariq bukilmalar antiklinal
bukilmalar yoki geologlar tili bilan
aytganda antiklinallar deyiladi (5.2-
rasm). Botiq, ya’ni cho‘qqisi pastga
qaragan
bukilmalar
sinklinal
bukilmalar yoki sinklinallar va mu
l‘dalar deyiladi.
56
Ko‘pincha
bukilmalarning
yuvilib ketgan qismlarini hayolan
tiklashga,
fazoviy
bukilmalari
qurishga to‘g‘ri keladi. Agar yer
qobig‘ining qo‘shni maydonlaridagi
gorizontal
kuchlarning
ayirmasi
qatlamlarning bir-biridan ajralishga
olib borsa, ularda bir-biriga nisbatan
gorizontal siljish yuz beradi. Yer qatlamlarining bunday gorizontal siljishi
siljish deb ataladi (5.2-rasm). Agar qo‘shni uchastkalarning vertikal kuchi
ta’sirida qatlamlar o‘rtasidagi bog‘lanish buzilib, ular bir-biriga nisbatan
vertikaliga siljigan bo‘lsa, bunday siljish uzilma deb ataladi (5.4-ras m).
Qatlamlarning bir-biriga nisbatan vertikal siljish kattaligi uzilma
ampltuda si deb ataladi. Agar qatlamlarning siljishida ularning yaxlitligi
buzilmasa, bu holda ti rsaklibukilma yoki flyeksura vujudga keladi. (5.3-
rasm)
Ko‘pincha, uzilmalar ma’lum bir chiziq bo‘yicha yuz byermaydi,
balki har - xil uzilma chiziqlari bo‘yicha hosil bo‘lgan bir necha uzilmalar
syeriyasi holida uchraydi. Bular gorst va grabenlardan iborat.
Gorst bir joyning ikki tomoni ma’lum darajada pastga tushib,
o‘rtasi ko‘tarilib qolganda hosil bo‘ladi. (5.4-rasm). Agar aksincha,bir
joyning o‘rtasi pasayib yoki ko‘tarilib qolsa, u holda graben hosil bo‘ladi.
Sinish yer qobig‘idagi ancha uzunlikkacha cho‘zilib borgan yirik
uzilmalardir.
Litosferaning
qalinligiga
teng
keladigan
ancha
chuqurliklardagi sinishlar ichki sinishlar deb ataladi.
Ichki sinishlar (uzilishlar) uzoq muddatli bo‘lib, ancha katta
maydonlarda tarqalgan bo‘ladi. Yer qobig‘ining yuzasi uzilishlar bilan
turli shaklli va o‘lchamli bo‘laklarga bo‘linganga o‘xshaydi.
Ajralgan bo‘laklar chegaralari bo‘shroq maydonlar (choklar) ni
tashkil etadi. Ana shu sababdan yerning ichki kuchiga bog‘liq bo‘lgan
hodisalar, yer qobig‘ini biror maydonini ko‘tarib yoki tushirsa, shu
maydon shakli yerning ichki uzilishidan hosil bo‘lgan to‘rlar shaklini
oladi.
Ichki uzilishlar yo‘nalishiga qarab, butun tektonik xududlar aniq bir
yo‘nalganlikka ega bo‘ladi. Agarda geologik yoki tektonik xaritaga
57
qaraladigan bo‘lsa, Baykal ko‘lidan toki Italiyagacha bo‘lgan tizmalar bir
xil, shimoliy-sharqiy yo‘nalish tomonga cho‘zilgandir.
Yer qobig‘ining ichki uzilishlar bo‘yicha bo‘linishi ichki geologik
jarayonlar o‘zgarishida asosiy rolni o‘ynaydi.
Yer qobig‘ining pul’siv tebranma harakati katta maydonlarda ro‘y
beradi va katta amplitudali ko‘chishlar bilan haraktyerlanadi.
Pul’satsion tebranishlar yer qobig‘ining chuqur qismida ro‘y
berayotgan bukilmali harakatlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Ular
bukilmali xududlarni Yer yuzasiga tog‘lar ko‘rinishida ko‘tarib chiqadi.
SHundan ko‘rinadiki bu hodisa tufayli yer qobig‘ining
maydonlarining ko‘tarilishi va pasayishi nisbatan tezlashadi va qirg‘oq
yo‘llarini tez o‘zgarishiga sabab bo‘ldi.
Ko‘rsatilgan ushbu ikki omillarni faoliyati natijasi orqali ko‘rsatish
mumkin: bu litologik tarkibni jinslarni qatlamlanishi, shuningdek
qatlamlararo bo‘linishligidir.
Bukilmali harakatlar bukilmalardagi qatlamlarni ezilishiga sabab
bo‘ladigan, yer qobig‘ining plastik deformatsiyasi natijasida hosil
bo‘ladigan harakatlardir.
Agarda bosim uzoq vaqt davom etadigan bo‘lsa har qanday
mustahkam jins va minerallar xam deformatsiyaga uchrashi mumkin.
Tashqi kuch ta’sirida jinslarning uzoq muddatli deformatsiyalari
siljish deformatsiyalari deb ataladi.
Agar biror sirtdagi mum ustiga uncha katta bo‘lmagan yuk qo‘yilsa
va uni uzoq vaqt qoldirilsa, u ezilib deformatsiyalanishi mumkin lekin
yorilib ketmaydi. Xuddi shuningdek tog‘ jinslarini qatlamini ezib yotgan
kuchlar asta-sekinlik bilan, uzoq geologik davrlar davomida qatlamlarni
va bukilmalarni egadi. Agar zo‘riqish tez, shiddatli, keskin, turtkisimon
tarzda ro‘y byersa, bu hol tog‘ jinslarini yorilishiga va ularda yoriqlar
hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Bukilmadagi ezilgan xudud dastlabki holatiga qayta olmaydi, xuddi
shu holat yoriqlar hosil bo‘lgan xududlarda ham bo‘ladi. Ular
keyinchalik, sharoit o‘zgarishiga qarab kengayishi kuzatiladi. Avval
ta’kidlanganidek uzilmalar va yorilishga sabab bo‘ladigan qatlam
dislokatsiyalari yer qobig‘ining yaxlitligini buzadi, unda yoriqlar hosil
bo‘lib yoriqlar bo‘yicha yer qobig‘i nisbatan ko‘chishi kuzatiladi.
58
Yer qatlamlarini yotish holati va ularni aniqlash. Yer qobig‘inig
tektonik harakati tufayli qatlamdagi tog‘ jinslarini fazoviy turli
yo‘nalishlarda joylashishini kuzatish mumkin. Qurilish maydonlarini
geologik sharoitini hisobga olishda, yer qatlamlarini fazoviy joylashganlik
holatini aniqlab geologik xaritalarda belgilash lozimdir. Buning uchun
qatlamlarning yotish elementlari: yotish, yotish azimutlari, tushish
chizig‘i va tushish burchagini ko‘rsatish lozim.
Yotish qatlamning uzilishini ko‘rsatib, qatlam sirtining gorizontal
tekislik bilan kesishish chizig‘i bilan haraktyerlanadi.
Tushish burchagi qatlamning sirti bilan gorizontal tekislik hosil
qilgan burchakdir. Uning qiymati 9
0
dan 90
0
gacha o‘zgarishi mumkin.
Yotish azimuti yotish burchagi bilan geografik myeridian orasidagi
burchakdir.
Tushish chizig‘i qatlam sirtidan uning tushishi tomon o‘tkazilgan
chiziq bo‘lib, yotish chizig‘iga pyerpendikulyar ravishda bo‘ladi.
Yotish elementlarini aniqlash uchun maxsus ishlangan tog‘
kompasi ishlatiladi.
Oddiy kompasdan uni farqi shundaki: soat strelkasi yo‘nalishiga
teskari yozilgan, darajalangan limbaga ega bo‘lib, unda (sharq va g‘arb)
joylanishi o‘zgartirib qo‘yilgan. Har qanday azimutni aniqlash uchun
kompasning asosi tomonini SH-YU (shimol-janub) parallel chizig‘ini
tekshirilayotgan chiziqni yo‘nalishiga moslashtiriladi va magnitning
shimoliy ko‘rsatkichidan tayyor natija yozib olinadi. Masalan, qandaydir
qatlamning yotishini o‘lchashning yakuniy natijasi shunday ko‘rinishda
bo‘lsin:
SHSH 40
0
29
0
.
Bu yozuvdan shu ko‘rinadiki, qatlam shimoliy-sharqga tomon
tushib yotgan bo‘lib, uning qatlamlanish tekisligi gorizontal tekislikka
nisbatan 25
0
ni tashkil etgan. Yotish azimutni aniqlash uchun 90
0
ni
qo‘shib qo‘yish yoki ayirib tashlash kerak. Geologik xaritalarda yotish
elementlari strelka ko‘rinishida tushish burchagi esa sonlarda ifoda
etiladi.
Yotish elementlari qatlamning ustki va ostki nuqtalarining nisbiy
(yoki nisbiy) joylashish belgisi bilan birgalikda, qatlamning fazoviy
joylashishini aniq ifodalaydi. Qatlamning chuqurdagi nuqtalari, burg‘
59
quduqlari yordamida aniqlanadi. Bu maqsadda bir nuqtadagi sanoqlarni
aniqlash kifoya. Qatlamlarning fazoviy joylashishini aniqlash,
qatlamlarning chuqurligini, qalinligini, yotish haraktyerini o‘rganib, bino
va inshootlar ularni asos tanlashda asqotadi.
Tog‘ jinslarining yotish sharoitlarining ahamiyati. Tog‘ jinslarini
yotish sharoitini o‘rganish va ayniqsa jinslarni buzilishi va ularning
qiyaligi qurilish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Muhandislik-geologik
nuqtai nazardan gorizontal yotgan, bir tarkibli va anchagina katta
qatlamlar qulay hisoblanadi.
Bunday hollarda bino va inshootlarning poydevorlari bir jinsli
gruntli muhitda bo‘lib, inshoot og‘irligi ta’siridan bo‘ladigan cho‘kishlar
bir tekisda bo‘ladi. Bunday sharoitlarda inshoot eng qulay turg‘unlikka
ega bo‘ladi.
Dislokatsiyalarni bo‘lishligi, qurilish maydonining muhandislik-
geologik sharoitini o‘zgartirib, qiyinlashtiradi. Inshoot asosidagi
gruntlarni bir jinsliligi buziladi, parchalanish chegaralari hosil bo‘ladi,
jinslarning mustahkamligi kamayadi, yoriqlar bo‘yicha siljishlar ro‘y
beradi, yer osti suvlari harakatlanadi. Qatlamlar qiyshaygan holatda
bo‘ladi. Qatlamlarning tushish qiyaligi katta muhandislik-geologik
ahamiyatga egadir. Qatlamlarning notekis qiyalab yotishi natijasida
inshootning turli qismlari, xar-xil jinslar ustiga joylashishi mumkin. Bu
esa qatlamlarning notekis qisilishi va binoning hamma bo‘laklarini
turlicha cho‘kishi oqibatida butun inshoot deformatsiyalanishi mumkin.
Bukilmalarni murakkab haraktyerdagi tuzilishi, kichik o‘lchamli
bo‘lishi, uning ustiga qurilgan bino uchun noqulaylik tug‘diradi. Gilli
jinslardan tashkil topgan qatlamlar yetarli darajada qiyshaygan bo‘lsa,
ushbu qiyaliklarda ko‘pincha surilish hodisasi ro‘y berishi mumkin.
Bukilmali dislokatsiyalar ko‘pincha uzilma va siljishlarni vujudga
keltiradi.
Agar qurilish maydoni ancha cho‘zilgan uzilma yoki siljish
xududiga to‘g‘ri kelib qolsa, unda inshoot quriladigan joyni sinish
chizig‘idan uzoqroqda joylashtirish kerak. Sinish chizig‘ini byerkitib,
ustiga inshoot qurish xavflidir.
Qurilish maydonini muhandislik-geologik baholashda, butun tog‘li
xududning geologik shakllanish tarixini hisobga olish lozim.
|
