6.2-§. Nurash jarayoni
Yer yuzasidagi fizik-kimyoviy va organik jarayonlar ta’sirida tog‘
jinslarini tarkib va holatini o‘zgarib, parchalanishiga-nurash jarayoni deb
ataladi. Sanalgan omillarga ko‘ra nurashning quyidagi turlari bor;
fizikaviy, kimyoviy, organik. Tabiatda nurashning bu turlari ayni bir
vaqtda ruy beradi.
Fizikaviy nurash - havoning va suvning kunlik va mavsumiy
o‘zgarishidan yuzaga keladi. Quyosh radiatsiyasi ta’sirida tog‘ jinslari
qizib, ularning sirtidagi harorati, yoz kunlari 70
0
S gacha ko‘tarilishi
mumkin, tunda esa havo harorati pasayadi va buning natijasida jins
tarkibiga kiruvchi minerallar kengayish va torayish zo‘riqishlari natijasida
yemirilib, maydalanib ketadi. Bu jarayonlar tog‘ jinsi tarkibidagi
g‘ovaklardagi suvlarni doimiy muzlab yerishlarini kuchaytiradi. Sovuq
iqlimli hududlarda g‘ovaklardagi suv muzlab, uning hajmi 11% ga ortib,
g‘ovakchalar devorlarini yemiradi. Uzoq davom etadigan bunday
hodisalar natijasida, qattiq, yaxlit, zich jinslar yemirilib, kichik
parchalarga bo‘linib ketadi.
Nurash jarayoni natijasida yemirilgan, maydalangan tog‘ jinslari
ba’zi hollarda yemirilgan joyning o‘zida qoladi va ushbu jarayon-elyuviy
jarayon deyiladi. Biroq bu jinslar, ko‘pincha tog‘ yonbag‘irliklari bo‘ylab
88
surilib, delyuviy qoplamani hosil qiladi. Delyuviy deganda, nurash
natijasida yemirilgan tog‘ jinslarini yomg‘ir, qor, muz suvlari ta’sirida
tog‘ oldiga va tog‘ etaklariga yotqizilishi tushuniladi.
Kimyoviy nurash - kimyoviy aktiv suvni, ayniqsa uning tarkibida
yerigan moddalar kam bo‘lib, (oqar suvlar) asosida karbonat angidridni
kislorod bilan birgalikdagi ta’sirida ruy beradi.
Kimyoviy nurash turli kimyoviy reaktsiyalar (oksidlanish, yerish,
gidratlanish, gidroliz va boshqalar) asosida ruy berib, natijada minerallar
va jinslar to‘la parchalanishi va yangi sharoitlarda turg‘un bo‘lgan jins va
minerallar hosil bo‘lishi mumkin.
Masalan, magmatik tog‘ jinslari (granit, diorit va boshqalar) jins
tashkil etuvchi minerallari, dala shpatlari va slyudalar yemirilib, gilli
minerallar: kaolinit, gidroslyuda va montmorillonit kabi minerallarni
tashkil etadi. Ayni vaqtda reaktsiya mahsuli sifatida karbonatlar,
sul’fatlar, xloridlar hosil bo‘lib, qulay sharoit hosil bo‘lsa, ya’ni nurash
mahsullari suvga to‘yinsa, suvli yeritmalar holiga o‘tib, fizik va kimyoviy
nurashda ishtirok etishi mumkin.
Organik nurash o‘simlik va hayvon organizmlarining aktiv
ishtirokida ruy beradi. Organik nurash anchagina murakkab jarayondir.
Bunda fizik va kimyoviy nurashning elementlari mavjud bo‘lib, shu
sababli har doim ham bu yemirilishni turi mustaqil ravishda uchramasligi
mumkin.
Masalan, turli hayvonot organizmlar o‘z inlari va yo‘llarini o‘yib
qurishda, o‘simliklarning ildizlarini yeb, yer ichiga kirib borib,
kattalashib, jinslarni yemirilishi fizik nurash turiga kiritiladi.
Organizmlarni organik moddalarni parchalanib yashash faoliyati
natijasida kimyoviy nurash uchun muhim bo‘lgan mahsulotlar, kislorod,
karbonat angidrid gazi, turli kimyoviy komponentlar hosil bo‘lib,
muhitning kislotali sharoiti ortadi. Nurashning hamma turlari bir-biri
bilan bog‘liq holda ro‘y beradi.
Nurash geologik jarayon sifatida birlamchi jinslarni yemirilishiga va
o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Muhandislik geologik nuqtai nazaridan
nurash jarayonining asosiy yo‘nalishi, tog‘ jinslarini fizik xolatini va fizik
mexanikaviy xossalarini o‘zgartirishiga qaratilgan bo‘lib, bino va inshoot
asosidagi, tabiiy va sun’iy qiyalikdagi, yer osti qazilmalardagi jinsning
89
turg‘unligini kamaytirishga olib keladi. Nurashga uchragan qatlamning
fizik - mexanikaviy xususiyati, uni nurashga uchraganlik darajasi,
petrografik mineral tarkibi va tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. CHuqurlik
magmatik jinslari, yer sirtida yemirilishiga uchrab, mustahkamligini tez
yo‘qotadi va «po‘k» juda past mustahkamlikka, yuqori deformativ
xossalarga ega bo‘lgan bo‘sh, yumshoq jinslarga aylanadi. Yemirilgan
o‘rta va nordon magmatik jinslarning bo‘shoq jinslari, asosan nurashga
bardoshli kvarts mineralidan tashkil topgandir. Asosli va ul’tra asosli
jinslarning bo‘shoq jinslari,turg‘un bo‘lmagan dala shpatidan tuzilgan
bo‘lib, nurash jarayonida gilli jinslarga aylanib ketadi. Bunday jinslarning
mexanik xususiyati, nordon va o‘rta nordon jinslarnikiga qaraganda
pastroq bo‘ladi. Magmatik jinslarning kelgusi yemirilishida yirik chaqiqli
ellyuvial gruntlar hosil bo‘lib, ularning mustahkamligi va siqiluvchanligi
to‘ldirgichdan va qisman yemirilgan jinsning mexanik mustahkamligiga
bog‘liq bo‘ladi. Ellyuvial qumli gruntlar, anchagina strukturali
mustahkamlikka ega bo‘lib, bunga sabab zarrachalarning saqlanib qolgan
tabiiy birlashish kuchi va ikkilamchi tsementlashishning mavjudligidir.
Gilli ellyuviy jinsning haraktyerli xususiyati-namlanganda shishib
bo‘kishi va quritilganda-kichrayishidir. Bu jarayonlar qurilish sharoitini
va binodan foydalanishni yomonlashuviga, harajatlarni oshib ketishiga
sabab bo‘ladi. Metamorfik jinslarning ellyuviyi, fizik-mexanik
ko‘rsatkichlari bo‘yicha-asosli va ul’tra asosli magmatik jinslarning
yemirilishiga mahsuliga yaqin turadi.
CHo‘kindi jinslarning yemirilishi o‘zgachalik bilan ajralib turadi.
Kimyoviy va organik jinslar ko‘proq yemirilib, bo‘sh jinslar kamroq
yemiriladi. Kimyoviy va organik yo‘llar bilan hosil bo‘lgan jinslar suvda
to‘la yeriydi yoki qum va gilli o‘lchamlar bo‘yicha maydalanib ketadi.
TSementlashgan jinslarda dastlab tsement yemiriladi, qumtosh qumga
aylanadi.
Gilli jinslar nuraganda quyidagilar ro‘y beradi: a) mavjud yoriqlar
kengayadi va yangilari hosil bo‘ladi; b) g‘ovaklashish, v) ikkilamchi
minerallar paydo bo‘ladi. Bu jarayonlar gilli jinslarning fizik-mexanik
xususiyatlarini yomonlashtirdi, ularda surilishga qarshilik kamayadi va
siqiluvchanligi ortadi. Bu jarayonlar ayniqsa ularni keskin bo‘shatish,
yani, ustidagi bosib yotgan jinslar og‘irligi olib tashlanganda ro‘y beradi.
90
Bunday hodisalar chuqurlar qazishda namoyon bo‘ladi. Gillar yuqoridagi
og‘ir bosib turuvchi qatlamdan ozod bo‘lgach, o‘z xajmini oshirishga
intiladi. SHunda ularda nurashning tashqi agentlarining o‘tkazuvchi
yoriqlar paydo bo‘ladi.
Mineral tarkibi ko‘pincha montmorillonit miqdori oshishi tomoniga
(ph>7) o‘zgarib, gilli gruntlarning siqiluvchanligi va bo‘kishini orttiradi.
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, nurash jarayoni gruntlarning va qurilish
maydonining geologik sharoitini shunchalik o‘zgartiradiki, binolarni va
inshootlarni maxsus tadbirlarsiz qurishni ko‘z oldiga keltirib bo‘lmaydi.
Nurash jarayonining sodir bo‘lishi va kuchayishiga kishilarning
muhandislik faoliyatlari ham katta ta’sir qiladi.
Muhandislik inshootlari, shaxtalar, zovurlar, suv omborlari qurish
singari ishlarda yerning geologik sharoiti o‘zgaradi. Suv omborlari
qurilishida, to‘g‘on hisobiga suvni ko‘tarilishi oqibatida, tog‘ jinslari
tarkibidagi tuzlarning miqdorini oshishi, burg‘ quduqlarini qazish, yer
ichidagi ma’lum chuqurliklarda qandaydir darajada bo‘lsa ham, vaqt
o‘tishi bilan mexanikaviy, kimyoviy va organik nurash jarayonlari
boshlanadi. Nurash jarayonida tog‘ jinslarining fizik - mexanik
xususiyatlari o‘zgaradi, ularda yoriqlar hosil bo‘ladi, ular kengayadi,
g‘ovakligi ortib, mustahkamligi pasayadi.
Binolar va inshootlar asosini tanlashda poydevor chuqurligi,
nurashga uchramagan jinsgacha kovlanadi yoki elyuviy yotqiziqlarini
maxsus choralar bilan zichlansa, asos sifatida ishlatsa ham bo‘laveradi.
CHuqurliklardagi qiyaliklarni nurashga uchragan jinslarni hisobga olib
belgilanadi. Nurashning oldini olish yoki nurashga uchragan jinslarni
xossalarini yaxshilash uchun turli tadbirlar qo‘llaniladi:
Tog‘ jinslarini nurash ta’siridan saqlovchi maxsus qoplamalar bilan
qoplash.
Jinslarni tarkibiga turli moddalarni shimdirish yo‘li bilan
Nurash omillari (suv, havo, gaz va boshqa) ta’sirini yo‘qotish.
Yer hududlarini tekislash va oqava suvlarni tartibga solish
Tog‘ jinslari yuzalarini turli matyeriallar-gudron, bitum, beton,
asfal’tobeton, tsement qorishmasi, gillar bilan qoplab, ular nurashning
xiliga, chuqurligiga qarab belgilanadi.
91
Masalan, gudron, bitum, tsement va boshqa sun’iy qoplamalar suvni
yo‘lini to‘sish uchun ishlatiladi, lekin ular ham haroratning issiq-sovuq
o‘zgarishlaridan saqlay olmaydi. Jinslarni zichligini oshirish uchun
ularni suyuq shisha, bitum, gudron, tsement qorishmasi, giltuproqlar bilan
shimdirish mumkin. Yer osti suvlarini yo‘qotish drenaj (zaxop) lar qurish
yo‘li bilan amalga oshirish mumkin. Tosh matyerialarni nurashdan
saqlash choralari 2 ga bo‘linadi: konstruktiv va kimyoviy:
Konstruktiv chora - tadbirlar turkumiga tosh matyeriallar ustiga
yog‘in-sochinlarni ta’sirini kamaytirishni ta’minlash, matyerial yuzasini
va shaklini silliqlash hisobiga tushgan suvni unda turib qolmaslik va
ichiga kirmaslikni ta’minlash choralari kiradi.
Kimyoviy choralarga esa tosh matyeriallar sirtida zich, suv
o‘tkazmaydigan yuzalar hosil qilish yoki uni gidrofoblash kiradi.
Yuzalarni zichlashdagi usullardan biri flyuatlashdir. Bunda
karbonatli jinslar kremniy ftorli vodorod kislota tuzlari bilan
shimdiriladi. Bu jarayonda quyidagi reaktsiya ruy beradi.
2CaCo
3
MgSiF
6
2CaF
2
MgG’
2
SiO
2
CO
2
Toshning tashqi kovaklarida esa suvda yerimaydigan magniy va
kal’tsiy ftoridlar hosil bo‘ladi. Karbonat bo‘lmagan jinslarni oldindan
kal’tsiy tuzlarining suvli yeritmalari, masalan, kal’tsiy xlor bilan
ishlovdan o‘tkaziladi.
Gidrofoblash-deganda g‘ovakli tosh matyerialni gidrofob (suvni
itaruvchi) moddalar bilan shimdirish tushuniladi.
Bunda tosh qoplama yuzasining zichligi ortib, nurashga yaxshi
chidaydi. Toshlarni kremniy - organik suyuqliklar, polimyer matyeriallar,
parafin yeritmalar yoki metall changlari (alyuminli, ruxli) bilan
shimdirish yaxshi samara beradi. Tosh matyeriallar sirtini monomyerlar
bilan qoplab, so‘ngra uni polimyerlash uni uzoq muddatlarga
chidamliligini oshiradi.
|
