6.10-§. CHo‘kish hodisasi
Inshootlardan uzatiluvchi yuk ta’sirida uning zaminida shakl
o‘zgarish holati yuz berib, gruntni cho‘kishga olib keladi. CHo‘kish
deganda grunt tuzilishining tub o‘zgarishisiz zaminning pastga yo‘nalgan
106
siljishi tushuniladi. Tashqi kuch yoki o‘z og‘irligi ta’sirida zo‘riqish
holatidagi gruntning, qo‘shimcha omillari tufayli kelib chiqadigan
qo‘shimcha deformatsiyalari - cho‘kish deb ataladi.
CHo‘kuvchan gruntlarga quyidagilar kiradi: Lyoss va lyossimon
jinslar, (namlanganda cho‘kadi), muzlagan gruntlar (yeriganda cho‘kadi,
qumli, suvga to‘yingan gruntlar (harakatga kelganda cho‘kadi). Lyoss va
lyossimon gruntlar cho‘kish xususiyatiga ko‘ra 4 ta turga bo‘linadi.
1. Namlanish natijasida o‘z og‘irligi ta’sirida cho‘kadigan lyoss va
lyossimon jinslar O‘rta Osiyoda ko‘p tarqalgan. F.O.Mavlonov,
P.M.Karpov va A.I.Islomov ma’lumotlariga ko‘ra, ularning cho‘kish
miqdori 2,5-3,0m gacha boradi.
2. Namlanish natijasida o‘z og‘irligi va bino bosimi ta’siridan
kuchli cho‘kadigan jinslar. Bino og‘irligi ta’sirida qo‘shimcha cho‘kish
hosil bo‘ladi. (6.11-rasm)
3. Suv ta’sirida shishib, so‘ngra tashqi yuk (bino yoki inshoot)
og‘irligidan zichlanadigan va ma’lum darajada cho‘kadigan jinslar. Bular
asosan tarkibida montmorillonit minerallari ko‘p bo‘lgan lyossimon
jinslardir.
4. Namlanganda o‘z og‘irligidan zichlanmaydigan jinslar. Bularga
asosan yer osti suvli qatlamlari tagida yotgan hamda doimiy oqava suvlar
ta’sirida hosil bo‘lgan allyuvial lyossimon jinslar, shuningdek doimo
sug‘oriladigan joylardagi lyossimon jinslar ham kiradi.
Gruntlarning ko‘p yillar davomida namlanish oqibatida ularda
cho‘kuvchanlik xususiyati yo‘qoladi. Tog‘ jinslarining cho‘kuvchanligi,
ularning genetik turiga, g‘ovakligiga va tarkibiga bog‘liq. Jinslarning
cho‘kuvchanligi haqida haligacha aniq bir fikrga kelinmagan. O‘rta
Osiyoda uchraydigan lyoss va lyossimon jinslarda sodir bo‘ladigan
cho‘kish hodisasini o‘rganish bilan juda ko‘p olimlar ham shug‘ullanib
kelishgan. Ular lyossimon jinslarda sodir bo‘ladigan cho‘kish
hodisasining sabablari xaqida turlicha fikrlarni bayon qilganlar. Buning
sababi lyossimon jinslarning tarkibi va tuzilishi har xilligi, turli genetik
tipga mansubligi va namlanish sharoitining turlicha bo‘lishidir.
Ayrim olimlar cho‘kuvchanlik sababi, tabiiy zichlanmay qolishlik
deb taxmin qilsa, boshqalari cho‘kish hodisalari ular tarkibidagi suvda tez
yeriydigan tuzlarning yuvilishi natijasida vujudga keladi deb
107
hisoblaydilar. Boshqa bir gurux olimlar, lyosslardagi cho‘kish hodisasini,
suv sizish vaqtida juda mayda va nozik zarralarning suv bilan birga
chiqib ketishi hisobiga lyosslarning keyinchalik zichlanishi deb
tushuntiradilar. Birinchi turdagi fikr-suvni gruntga nisbatan ta’siriga
turlicha yondoshishdir. Bunda gruntning namligi oshsa, cho‘kish hodisasi
sodir bo‘ladi, deb hisoblanadi.
Rus olimlari Ye.A. Zamarin va M.A.Reshetkinlar cho‘kish hodisasi
vujudga kelishida lyosslardagi ko‘zga ko‘rinadigan yirik g‘ovaklar katta
rol o‘ynaydi deb hisoblaydilar.
Nisbiy cho‘kuvchanlik quyidagicha aniqlanadi:
0
1
h
h
h
S
(6.1)
bu yerda: h - tabiiy namlikda olib tekshirilayotgan namunaning
tabiiy va bino bosimi ta’siridagi balandligi, mm.
h
1
-tekshirilayotgan namunaning tabiiy va bino bosimi ta’sirida
namlangandan keyingi balandligi, mm.
h
0
-tabiiy namlikda olib tekshirilayotgan namunaning tabiiy bosim
ta’siridagi balandligi, mm.
Nisbiy cho‘kuvchanlikning qiymati buyicha jinslar quyidagicha
bo‘ladi:
Agar S> 0,01 bo‘lsa, cho‘kuvchanlik xossasiga ega ekanligi va S<
0,01 bo‘lsa amalda cho‘kuvchanlik xossasiga ega emasligi aniqlanadi.
SHuni nazarda tutish lozimki:
108
Lyoss va lyossimon jinslardagi cho‘kish chegarasi, yer yuzidan
8...10 m, ba’zan 20...25 m chuqurlikda ro‘y beradi.
CHo‘kuvchanlikni asosiy belgilovchi ko‘rsatkichlari lyossimon
jinslarning zichligi va g‘ovakligidir.
Ularning zichligi - 1,7 g|sm
3
, g‘ovakligi esa - 80% atrofida bo‘lib,
ular ushbu ko‘rsatgichlarning yuqori qiymatlari hisoblanadi.
Tajribaxona sharoitida lyossimon jinslarning cho‘kuvchanligini
kompression asbobda, dala sharoitida esa shtamplar yordamida tekshirib
ko‘riladi.
Tabiiy namlikdagi (1) va suvga to‘yingan (2) lyossimon jinslar
zichlanishining egri chiziqlari 6.12-rasmda ko‘rsatilgan. Birinchi
qabariqli egri chiziq (1) katta bosim ostida, jinsning yuqori darajada
zichlanganligini ko‘rsatadi.
Ikkinchi botiq egri chiziq - uncha katta bo‘lmagan bosimdagi,
yuqori zichlanganlikni ko‘rsatadi.
Birinchi holda, bog‘lanishlar anchagina mustahkam bo‘lib faqatgina
kuchayib borayotgan zo‘riqishlardan buzilsa, ikkinchi holda bog‘lanish
mustahkamligi lyossimon jins suv bilan namlanganda sezilarli darajada
pasayadi. 1 va 2 egri chiziqlarni bir - biridan farqlanishi tabiiy namlikdagi
va suv bilan namlangandagi zichlanish darajasi turlicha bo‘lishligini
ko‘rsatadi va lyossimon jinslar uchun cho‘kuvchanlik me’zoni bo‘lishi
mumkin.
Ikki egri chiziqli grafik - lyossimon jinslarning cho‘kuvchanligi
qiymati doimiy bo‘lmasdan, balki siquvchi kuchga bog‘liqligini
ko‘rsatadi.
Ikki egri chiziqli grafik usuli, bosimning har qanday qiymatiga
tanlab olingan oraliqdagi cho‘kuvchanlikni aniqlashga imkon beradi (6.13
- rasm).
CHo‘kuvchanlikni bitta egri chiziq yordamida aniqlash usuli,
mavjud bo‘lib, bu usulda jinsdan namuna olinib, oldindan belgilangan
yuklamaga moslab namlanadi (6.14-rasm).
Bitta egri chiziq yordamida aniqlash usuli inshootning ishlash
sharoitidagi jinsning haqiqiy holatini ifodalaydi deb hisoblanadi.
109
Hozirda tajribaxona sharoitida sinash chog‘ida cho‘kuvchanlikni
aniqlashda namunaga inshoot og‘irligi va ustidagi namlangan grunt
og‘irligidan kam bo‘lmagan yuk ta’sirida sinashni tavsiya qilinmoqda.
Dala sharoitidagi cho‘kuvchanlikni shtamp usulida aniqlash,
tajribaxona sharoitida aniqlashga qaraganda aniqroq bo‘ladi. SHtamp
usuli bilan aniqlashda, namlangan jinslarni inshoot og‘irligi va jins ustida
yotgan massalariga teng bo‘lgan yuk ta’sirida sinab ko‘riladi.
Gruntlardagi cho‘kish hodisasi xalq xo‘jaligiga juda katta zarar
keltiradi. Lyoss va lyossimon jinslar ustiga qurilgan bino va inshootlar
zaminidagi jinslar zichlanib, o‘z hajmini kamaytiradi va cho‘kish vujudga
keladi. Bino va inshootlar zamindagi gruntlar bilan birgalikda cho‘kadi.
CHo‘kish bir tekisda sodir bo‘lsa, bino va inshootlar uchun uncha xavf
keltirmaydi, agar cho‘kish notekis bo‘lsa, bino yoki inshoot qiyshayadi,
ba’zan esa qulab tushadi. CHo‘kish hodisasini o‘rganish bino va
inshootlarni loyihalashda juda katta ahamiyatga ega.
CHo‘kuvchanlik hodisasi sodir bo‘lishini oldini olish maqsadida
quyidagi muhandislik - choralari ko‘riladi:
1. CHo‘kish ta’sirida bino va inshootlar qurilmalarining
shikastlanishini oldini olish maqsadida foydalaniladigan konstruktiv
tadbirlar.
2. Lyoss va lyossimon jinslarni, atmosfera, yer osti va oqova suvlar
ta’sirida namlanishini oldini olish maqsadida amalga oshiriladigan chora-
tadbirlar.
3. Gruntlarni sun’iy ravishda qotirish, suyuq shisha yordamida va
issiqlik ta’sirida qotirish usullaridan foydalanish.
Bino va inshootlar ostidagi cho‘kuvchan gruntlarni iloji boricha olib
tashlab, o‘rniga zich, cho‘kmaydigan gruntlarni joylashtirish lozim.
Nazorat savollari:
1. Tog‘ jinslari nurashining qanday ko‘rinishlari bor? Nurashni
qurilish amaliyotidagi axamiyatini tushuntirib byering.
2. Elyuviy qanday hosil bo‘ladi? Uning asosiy xossalarini sanab
byering.
3. Lyosslar qanday hosil bo‘ladi? Uning qurilish xossalari qanday?
SHamolning geologik ishi qay yusinda bo‘ladi?
110
4. Delyuvial yotqiziqlar qanday hosil bo‘ladi? Ularning qurilish
hossalari qanday bo‘ladi?
5. Daryo voxalari qanday yo‘llar bilan hosil bo‘ladi? Ular
tuzilishining xususiyatlarini ko‘rib chiqing.
6. Allyuvial yotqiziqlarning qurilish hossalari qanday bo‘ladi?
7. Dengizning geologik ishi bosqichlarini ko‘rib chiqing.
8. Dengiz yotqiziqlari qanday yo‘llar bilan hosil bo‘ladi?
CHo‘kindilarni tarqalishini dengiz chuqurligiga bog‘liqligini
tushuntiring? Dengiz yotqiziqlarini qurilish hossalari qanday?
9. Muzliklar va muz-daryoli yotqiziqlar qanday hosil bo‘ladi?
Ularni qurilish hossalarini ko‘rib chiqing? Muzli jinslarni tarqalish
joylarini aytib o‘ting.
10. SHamolning geologik ishi nimalardan iborat? Denudatsiya
jarayoni nima?
11. Karstlar qanday yo‘llar bilan hosil bo‘ladi, ular tarqalgan
xududlarda qurilish ishlari qanday yo‘llar orqali amalga oshiriladi?
12. G’orlar va ularning turlarini aytib byering
13. Karstli hududlarda qurilish ishlari qanday olib boriladi?
14. Sellar qaysi yo‘llar bilan hosil bo‘ladi? Sel havzalari nimalardan
iborat?
15. Jarliklarni hosil bo‘lishini tushuntiring?
16. Surilish hodisalari qanday jinslarda ruy beradi? Qiyaliklarni
turg‘unlik darajasi qanday baholanadi? Surilish sodir bo‘ladigan
hududlarda qurilish ishlarini olib borishda surilishga qarshi
qo‘llaniladigan tadbirlarni aytib byering?
17. Plivunlarni hosil bo‘lishini tushuntiring?
18. Plivunlarga qarshi qanday chora tadbirlar ko‘riladi?
19. Suffoziya hodisasi nima va u qurilish ishlarida qanday
ahamiyatga ega?
20. CHo‘kish hodisasi qanday vujudga keladi?
|
