Nazorat savollari:
1. Yer qobig‘ining qanday harakatlari tektonik xarakatlar deb ataladi
va ular tog‘ jinslarini dastlabki yotish sharoitlariga qanday ta’sir
ko‘rsatadi?
2. Tog‘ jinslarini buzilgan va buzilmagan yotish shakllaridan misollar
keltiring
3. Tog‘ jinslarini dislokatsiyalari nima? Ularni vujudga kelish
sabablari nimalardan iborat?
4. Bukilmali va uzilmali dislokatsiya shakllarining turli ko‘rinishlari
uchun tektonik sharoitlarning qurilish uchun ahamiyatini tushuntiring.
5. Geosinklinallar va platformalar nima?
6. Geosinklinallar rivojlanish bosqichlarini va ularni platformalarga
aylanishini tushuntiring.
7. Platformalarning tuzilishlari qanday bo‘ladi?
8. Zilzila turlarini sanab o‘ting va ularni xaraktyerlang
9. Tik va yotiq to‘lqinlarning tog‘ jinslari va inshootlarga qanday
ta’siri bor?
10. Zilzila kuchi qanday baholanadi, zilzila tezlanishi va seysmik
koeffitsient qanday hisoblanadi?
11.Zilzila kuchini joyning rel’efiga, geologik tuzilishiga, petrografik
tarkibiga, tog‘ jinsining yotish sharoitiga va gidrogeologik sharoitiga
bog‘liqligini tushuntiring
12.Zilzila sodir bo‘ladigan xududlarda qurilish ishlari qanday olib
boriladi?
80
6-BOB. YERNING SIRTQI KUCHIGA BOG‘LIQ BO‘LGAN
GEOLOGIK HODISALAR
Tayanch so`z va iboralar: yerning sirtqi kuchi, surilish hodisasi,
morfologik tuzilish, surilish cho‘qqisi, zinasimon surilish, surilish uyumi,
surilish bazisi, nurash jarayoni, shamolning geologik ishi, eol yotqiziqlar,
karstlanish hodisasi, selning geologik ishi, prolyuvial tog‘ jinslari,eroziya,
cho‘kish hodisasi.
6.1-§. Surilishlar
Tog‘ jinslari massalari suv o‘tkazmaydigan qatlamining o‘z og‘irligi
ta’sirida surilishlari ro‘y beradi. Surilishi uchragan kuzatilayotgan tog‘
massasini aylanmasligi va ag‘darilmasligi haraktyerlidir. Ko‘chayotgan
tog‘ massasining ko‘chish nuqtalarining traektoriyalari, surilish yuzalari
yo‘liga mos keladi.
Surilish hodisasi geologik jarayon bo‘lib, tog‘ jinslari
mustahkamligining buzilishi tabiiy omillar ta’sirida o‘z muvozanat
turg‘unligini yo‘qotishi oqibatida ro‘y beradi. Surilish hodisalari yer
sharining hamma joyida tarqalgan bo‘lib, xalk xo‘jaligiga katta zarar
yetkazadi, unga qarshi kurash tadbirlari ko‘p mablag‘ talab etadi.
Surilish natijasida tog‘ yon bag‘irliklari, dengiz va daryo
qirg‘oqlari, soy bo‘ylari hamda ochiq usul bilan kavlanayotgan
konlarning chetlari buziladi, yer rel’efi o‘zgaradi, tekis qiyaliklar o‘rniga
tik yonbag‘irliklar vujudga keladi.
Surilishlar hajmi, hosil bo‘lish
sharoiti harakat tezligiga qarab
turlicha bo‘ladi. Ba’zan surilayotgan
ko‘chki shunday tezlikda harakat
qiladiki, undan odamlar saqlanib
qolaolmaydilar. Masalan, Oxangaron
vodiysida 1991 yili sodir bo‘lgan
surilish natijasida ko‘plab odamlar
tuproq
ostida
qolib
ketdilar.
O‘zbekistonning
kon
sanoati
rivojlangan Ohangaron, Olmaliq, Oltintopkan tumanlarida, Yuqori
CHirchiq tumanidagi Xumson, Bog‘iston, Xo‘jakent, CHibortog‘a va
boshqa qishloqlarda, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarining tog‘li
81
xududlarida ham kuchli surilishlar ro‘y berib kelmoqda. Surilish har - xil
morfologik tuzilishga va dinamik haraktyerga ega. Surilish morfologiyasi
deganda ularning ichki va tashqi tuzilishini tushunamiz. Surilishga
uchragan yon bag‘irliklar tashqi va ichki qiyofasining tuzilishi turlicha
bo‘lib, u yon bag‘irliklarning geologik va geomorfologik tuzilishiga
bog‘liq bo‘ladi. Surilib, ko‘chib tushayotgan jinsning hajmi har - xil
bo‘lib, bir necha kub metrdan, bir necha million kubmetrgacha yetadi.
Surilishning yuzasi, surilish uyimi, surilish bazisi, surilish
tyerrassasi (supachasi), uzilish devori, surilish tanasi, surilish tili deb
ataluvchi elementlari bo‘ladi.
Surilish yuzasi yoki surilish chizigi deb, surilayotgan massaning
ma’lum bir yuza bo‘yicha harakat traektoriyasiga aytiladi. (6.1.-rasm)
Surilish yuzasining shakli turlicha, to‘lqinsimon, yoysimon, tekis
to‘g‘ri chiziq shaklida bo‘ladi. Surilish yuzasining shakli, tog‘ jinsi
tarkibiga, joyning geomorfologik tuzilishiga va surilishning turiga
bog‘liq.
Surilish yuzasining yonbag‘irlikning pastki qismidan, yer yuziga
chiqqan joyiga, surilishning-asosi, yuqori qismidan chiqqan joyiga
surilish cho‘qqisi deb ataladi.
Surilish yuzasining oz-ko‘pligiga qarab, surilayotgan tog‘ massasi,
yaxlit bir butun, yoki ayrim-ayrim bo‘laklardan tashkil topgan bo‘ladi.
Agar surilayotgan massa, ayrim-ayrim yirik bo‘laklardan iborat bo‘lsa,
surilib tushayotgan umumiy massaning yuzasi pog‘onasimon bo‘lib,
zinasimon surilishlar hosil bo‘ladi.
Surilish uyumi deb, yonbag‘irliklarda hosil bo‘lgan katta
chuqurliklarga aytiladi. Ayrim yonbag‘irliklarda ko‘chki hodisalarining
har yili sodir bo‘lishi natijasida, qiyalikda bir qator surilish uyumlari hosil
bo‘ladi, uyimlarni bir-biridan ajratib turadigan joylarni-surilish
ayirgichlari-deb ataladi. Surilish uyimining shakli va chuqurligi, turlicha
bo‘lib, qurilishning turiga, hosil bo‘lish sharoitiga va joyning
geomorfologik tuzilishiga bog‘liq.
Surilish bazisi deb-surilish yuzasining qiyalik chizig‘i bilan
kesishgan joyiga aytiladi.Surilish bazisi qiyalikning chizig‘iga baravar,
undan balandda yoki pastda joylashgan bo‘lishi mumkin. Agar surilish
bazisi qiyalik chizig‘idan pastda joylashgan bo‘lsa, surilish natijasida
82
yonbag‘irlikning eng pastki qismi ko‘pchiganga o‘xshab, yuqoriga
ko‘tarila boshlaydi.
Bunday joylar surilishning o‘sish xududi deb ataladi. Ba’zi bir
qiyalikda bir necha marta surilish bo‘lib, ularning surilish bazislari
turlicha
bo‘ladi.
Surilishning
bunday ko‘rinishi ko‘p yarusli
surilishlar deyiladi (6.2-rasm).
Surilish
natijasida
hosil
bo‘lgan pog‘onasimon suppacha-
lar surilish tyerrasalari deyiladi.
Surilish yuz byergandan keyin
surilish yuzasining ochilib qolgan
qismi surilish yoki uzilish devori
deb ataladi.
Surilish
devorlarining
balandligi bir necha o‘n metrlargacha yetib, uzunligi bir necha metrdan-
bir necha yuz metr va undan uzun ham bo‘lishi mumkin.Masalan,
Ohangaron vodiysidagi ba’zi surilishlar devorlarining balandligi 30-40 m
bo‘lib, uzunligi 600-700 m gacha boradi.
Qiyalik bo‘ylab ko‘chib tushayotgan massaga surilish tanasi deb
ataladi. Surilgan massaning kattaligi surilish devorining chegarasi ruy
byergan joyning kengligiga va surilgan massaning qalinligiga bog‘liqdir.
Surilib tushgan massaning eng oldingi qismi, surilish tili deyiladi.
Surilish tanasi ustida va surilish devorlari atrofida hosil bo‘lgan
yoriqlar, surilish yoriqlari deb ataladi. Surilish yoriqlarining kengligi,
chuqurligi va uzunligi har-xil, kengligi 1-2 m, chuqurligi 5-7 m,
uzunligi 15-20 m va undan ortiq bo‘ladi. Surilish tabiiy va inson faoliyati
bilan bog‘liq bo‘lgan holda ro‘y berishi mumkin.
Surilish xodisalarini o‘rganish natijasiga ko‘ra surilishning sabablari
2 xil bo‘ladi:
1. Passiv sabablar
2. Aktiv (faol) sabablar.
Passiv sabablarga quyidagilar kiradi:
1. Yonbag‘irliklarni geologik tuzilishi
2. Yonbag‘irliklarni rel’efi, sharoiti
83
3. Gidrogeologik sharoitlar
4. Tog‘ jinslarini nurashi
5. Tog‘ jinslarining tarkibi
Aktiv sabablarga quyidagilar kiradi:
1. Atmosfera yog‘inlari
2. Yuzaki va yer osti suvlari
3. Zilzila
4. Insonning muhandislik faoliyati
Surilishning sodir bo‘lish sabablaridan biri jinslar namligining
birdaniga oshib ketishidir. Namlik oshgan sari uning og‘irligi ortadi,
strukturasi buzilib yopishqoqligi kamayadi, oquvchanligi ortadi.
Yonbag‘irliklarda yotgan tog‘ jinslari ikki tomondan, atmosfera
yog‘inlari va yer osti suvlari ta’sirida namlanadi. Atmosfera yog‘inlari
O‘rta Osiyoda bo‘ladigan surilishlarning bosh sababchilaridir. Tinimsiz
3-4 kun yoqqan yomg‘ir, yerigan qor suvlarining bir qismi qiyalik bo‘ylab
pastga oqsa, bir qismi tog‘ yonbag‘irliklaridagi lyoss va lyossimon
jinslarga shimiladi. Jinsning namligi oshib, ostki qatlam esa suv
o‘tkazmaydigan qatlamga to‘planib kuchsizlangan xududlar hosil bo‘ladi.
Jinsning massasi ortib, oquvchanlik xususiyati o‘zgarib, yarim qattiq
holdan - plastik yumshoq holga o‘tadi va qiyalik bo‘ylab siljiydi.
Yer osti suvlari yonbag‘irlikdagi buloq ko‘rinishida yer yuziga
chiqib jinslarning namligini oshiradi va ikkinchi tomondan, qatlamlar
orasida suvli qatlam hosil qilib, ustki va ostki qatlamni namligini oshiradi.
Bunday ta’sirlar uzoq vaqt davom etishi natijasida surilish hodisasi ro‘y
beradi. Tog‘ jinslarining litologik va mineralogik tarkibi ham,
surilishlarning hosil bo‘lishida katta rol o‘ynaydi, tarkibida
montmorillonit va kaolinit minerali ko‘p bo‘lgan jinslar suv ta’sirida
namligi oshib yopishqoqligi kamayadi, plastik yoki oquvchan holatga tez
o‘tadi va qiya qatlam bo‘yicha surila boshlaydi. To‘g‘on qurilishi
natijasida daryodagi suvning sathi ko‘tarilib qirg‘oqdagi jinslar suv ostida
qola boshlaydi. Suvning ko‘tarilish kuchi ta’sirida, jinsning og‘irligi
kamayib u qiyalik bo‘ylab o‘z ustida yotgan jinslar bosimiga bardosh bera
olmay daryo tomon siljiydi. Bunday surilishlar ko‘pincha yangi ishga
tushirilgan suv omborlarida vujudga keladi.
84
Zilzila ham surilish hodisasiga sabab bo‘ladi. Zilzila tufayli lyoss va
lyossimon jinslarning fizik-mexanik xossalari o‘zgaradi. Masalan, kuchli
zilzila natijasida jinslarning ichki ishqalanish burchagi 10 dan 60 gacha
kichrayadi, bu esa yonbag‘irlikni mustahkamlik koeffitsientini
kamayishiga sabab bo‘ladi. Ko‘chki dinamikasida uning boshlanishi, o‘sa
borishi va to‘xtashgacha bo‘lgan davrdagi xususiyatlarining va harakat
tezligining vaqt birligidagi o‘zgarishiga aytiladi. SHu bois, surilish
davrlarini 3 bosqichga: tayyorlanish, surilish va surilgan massaning
qiyalikdagi keyingi holatiga ajratish mumkin. Tayyorlanish bosqichida
tabiatdagi surilish hosil qiluvchi omillar ta’sirida qiyalikning
mustahkamlik darajasi kamayib boradi va surilish belgilari ko‘rina
boshlaydi. Surilishning mexanizmi va dinamikasini baholash uchun,
ularning hosil bo‘lish belgilarini bilish lozimdir. Ular quyidagilardir:
1. Qiyalikda har - xil kenglikda, chuqurlikda yoriqlar paydo bo‘lib,
dastavval ular sezilmay, keyin asta - sekin kengayib, uzayib keta
boshlaydi.
2. Surilish uyumlari paydo bo‘ladi.
3. Qoyada, ko‘lmak suvlar, sho‘rxoklar hosil bo‘ladi, botqoq
o‘simliklari tarqaladi.
4. Surilishning o‘sa borishidan qiyalikning yuqori qismida uzilish
devori hosil bo‘ladi.
5. Yonbag‘irlikning quyi qismida asta-sekin ko‘tarilgan joylar
vujudga keladi, bu esa ko‘chkidan darak beradi.
6. Qiyalikda joylashgan tog‘ jinslarining namligi yuqori bo‘ladi.
7. Surilish bo‘lgan joydagi daraxtlar qiyshayib qoladi va shu holda
o‘sadi. Bunday daraxtlar «Mast daraxtlar» deb ham ataladi. Ba’zan
surilish oqibatida, ikki daraxt bir-biri bilan qo‘shilib, yoki bitta daraxtning
o‘zi ikkiga bo‘linib o‘sishi ham mumkin. Qiyalikdagi daraxtlarning bu
holda o‘sishiga qarab, qachon surilish bo‘lganligini aniqlash ham
mumkin.
8. Surilishga uchragan qiyalikning usti kichik - kichik tepaliklardan
va do‘ngliklardan iborat bo‘lib, ular usti o‘tlar va yoriqlar bilan
qoplangan bo‘ladi.
9. Qiyalik ustiga solingan uy va inshootlarning devorlarida yoki tog‘
yon bag‘irliklaridan o‘tgan yo‘llarda yoriqlarning paydo bo‘lishi, suv
85
oqish
quvurlarining
uzilib
ketishi-shu
joyda
surilish
sodir
bo‘layotganligidan darak beradi.
10. SHurfdan yoki burg‘ quduqlaridan olingan tog‘ jinslari
strukturasining ko‘chish xududiga yaqinlashgan sari, buzilib borishi ham
surilish bo‘lganligidan darak beradi.
Surilish bosqichida, surilish jarayoni ro‘y berib, tezligi bir xil
bo‘lmasdan, avval tez, so‘ng sekin davom etishi mumkin.
O‘rta Osiyoda bo‘ladigan surilishlar tez bo‘lib, xalq xo‘jaligiga
katta zarar yetkazadi. Bu bosqichdagi surilishlar ba’zan to‘xtab, uzoq
vaqtgacha ham davom etishi mumkin, chunki surilishga sabab bo‘ladigan
omillar vaqti-vaqti bilan namoyon bo‘lishi mumkin.
Qiyaliklarda pog‘onasimon supachalarni paydo bo‘lishi va ularning
ustida xar-xil yoriqlarni paydo bo‘lishi, pog‘onasimon surilish
bo‘lganligidan dalolat beradi.
R.Niyozov ma’lumotiga ko‘ra, 1961 yildan 1972 yilgacha olib
borilgan muhandislik-geologik va gidrogeologik tekshirishlar natijasida,
O‘rta Osiyo hududida 8000 ga yaqin surilishlar bo‘lganligini aniqlangan.
SHundan 2935 tasi O‘zbekistonda, 3500 tasi Tojikistonda, 1600 tasi
Qirg‘izistonda ruy byergan. SHunisi haraktyerliki, 80% dan ortiq surilish,
lyoss va lyossimon jinslar tarqalgan hududlarda sodir bo‘lgan.
Surilish sabablarini bilmasdan, unga qarshi choralar ko‘rib
bo‘lmaydi. SHu sababli surilishlarni, surilish sabablari bo‘yicha turlarga
ajratish muhim ahamiyatga ega.
Surilishlarni turlarini uchta guruhga
ajratish mumkin:
Alohida turlar - bunda surilishning bir
yoki ikkita belgisi hisobga olingan bo‘ladi.
Umumiy turlari - bunda surilishning
bir necha belgilari hisobga olinadi va
ko‘pchilik surilish belgilari uchun umumiy
haraktyerga ega bo‘ladi.
Regional turlar ma’lum xududlarda tarqalgan surilishlar uchun
ishlab chiqiladi, bunda tog‘ jinsi surilishining o‘sha joyda paydo bo‘lish
sharoiti va tarqalishi hisobga olinadi.
86
Surilishning sabablari va turlari xilma-xil bo‘lganligi uchun, ularga
qarshi kurash choralari ham turlichadir. Surilishga qarshi ko‘riladigan
chora - tadbirlar passiv va aktiv xillarga bo‘linadi.
Passiv chora-tadbirlarga quyidagi-
lar kiradi:
Qiyaliklarda
suv
to‘planuvchi
chuqurliklar hosil qilmaslik, suvlarni har
tomonga
betartib
oqib
ketishini
to‘xtatish.
Qiyaliklarni ustiga chiqindi, tosh va
tuproqlarni tashlamaslik.
Qiyaliklar ustiga og‘ir, bino va
inshootlarni qurmaslik. Surilish xavfi bor
joylarda, portlatish ishlarini bajarmaslik.
Surilish maydonlari atrofida poezdlarning harakat tezligi oshishiga yo‘l
qo‘ymaslik.
Qiyaliklarga ekin ekib, ularni sug‘ormaslik kerak. Qiyaliklarni
tekislab, nishabliklarni kamaytirish choralarini ko‘rish kerak.
Surilish xavfi bor joylarda chiqindi suvlarni va atmosfera suvlarini
oqib o‘tishiga yo‘l qo‘ymaslik.
Aktiv tadbirlarga esa surilishni oldini olish, uni kuchini kamaytirish,
to‘xtatish uchun ko‘riladigan inshootlar kiradi.
Bular o‘z vazifasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi;
1. Dengiz, ko‘l, daryo qirg‘oqlaridagi sodir bo‘ladigan, yuvilish va
uyilish jarayonida sodir bo‘ladigan
yemirilish-abraziya jarayoni sodir
bo‘ladi. Qirg‘oqlarni abraziyadan
saqlash
uchun,
qirg‘oqlarga
betondan, temirbetondan ishlangan
-
qaytargichlar,
to‘lqin
so‘ndirgichlar, deb ataladigan
bloklar quriladi. Bular qirg‘oqlarni
yuvilishdan
saqlaydi
va
suriladigan massaga tayanch bo‘ladi.
87
2. Bu guruhga surilish massasini kuch bilan ushlab turuvchi
inshootlar kiradi. Suriladigan massani sil jitmaslik uchun asosan tayanch
devorlari, yer osti ustun qoziqlari, va kontrbanketlardan foydalaniladi.
(6.3, 6.4, 6.5, 6,6 - rasmlar)
3.Uchinchi
guruhga
taalluqli
tadbirlarga yon bag‘irlikdagi surilish
ehtimoli bo‘lgan jinslar ning xossalarini
sun’iy tarzda o‘zgartirish; tsementlash,
elektroosmotik quritish, zichligini oshirish
yo‘li bilan surilishga qarshilik ko‘rsatish
qobiliyati oshiriladi.
4. Ushbu guruhda qo‘llaniladigan
tadbirlar, yon bag‘irlikdagi suriladigan
massani olib tashlashdan iborat.
|
