5.7-§. Zilzila sodir bo‘lishini oldindan bashorat qilish
Hozirgi vaqtda zilzilani oldindan aytish va ehtiyot choralarini
ko‘rish maqsadida juda keng miqyosda seysmik, muhandislik-geologik,
geofizik, tektonik, gidroximik, matematik usullar yordamida ilmiy-
tadqiqiot ishlari olib borilmoqda. Ana shu olib borilayotgan ilmiy-
tadqiqot ishlari natijasida seysmik rayonlashtirish xaritalari tuzilgan
bo‘lib, bu xaritalarga qarab mamlakatimizning qayerida va qanday
kuchda zilzila bo‘lishini aniq bilishimiz mumkin.
Seysmik mikrorayonlashtirish xaritasi, birinchidan, zilzila vujudga
keltiradigan «o‘choq»-gipotsentrning joylashish holatini va zilzila sodir
bo‘ladigan joy-epitsentrda silkinishlarning takrorlanish xaraktyeri,
intensivligi to‘g‘risida uzoq yillar mobaynida seysmik asboblar
yordamida kuzatish natijasida olingan xulosalarga asoslanib, ikkinchidan,
o‘sha hududning muhandislik-geologik nuqtai nazaridan tutgan o‘rniga,
ya’ni tog‘ jinsi qatlamining kimyoviy, mineralogik tarkibiga, fizik-
mexanik xossalariga, yer osti suvlari sathining fasllar davomida o‘zgarib
va jarayonlarning qay darajada tarqalganligiga hamda ana shu
hodisalarning hozirgi vaqtdagi rivojlanish xaraktyeriga qarab,
uchinchidan, yerning ustki qobig‘ini tashkil qilgan, ya’ni turli
inshootlarga zamin hisoblangan lyoss jinslar, qum, shag‘al tosh va
boshqalarning yoshi jihatidan fizik-mexanik xususiyatlariga ko‘ra, o‘ziga
xos tog‘ jinslarida (granit, bazal’t, ohaktosh va h.k.) sun’iy tebranishlar
hosil qilinib va ana shu tebranishlarni avval seysmik asboblar yordamida
76
olingan tabiiy tebranishlar bilan taqqoslash va yuqorida aytib o‘tilgan tog‘
jinslarining yer qimirlash kuchini oshirish yoki kamaytirishda
ko‘rsatadigan ta’sirini o‘rganish asosida tuziladi.
SHuni aytish kerakki, tekshirishlar natijasida aniqlanishicha,
zilziladan nam lyoss tog‘ jinslari (yer osti suvlari 1-7 m chuqurlikda
joylashganida) ustiga qurilgan imorat, quruq lyoss tog‘ jinslar ustiga
qurilgan imoratlarga qaraganda ko‘proq talafot ko‘rar ekan. SHunga
o‘xshash, lyoss tog‘ jinslari, qum shag‘allar ustiga qurilgan imorat va
inshootlarga qaraganda, qattiq tog‘ jinslari-granit, bazal’t, ohaktosh ustiga
qurilgan imoratlar zilzilaga ko‘proq bardosh berar ekan. SHu sababli nam
lyoss tog‘ jinslari tarqalgan hududda haqiqiy yer qimirlash kuchi 7 ball
bo‘lsa, bu jinsning namligi tufayli yer qimirlash kuchi bir qancha ortib
ketib 8, ba’zan 9 ballga yetar ekan.
Zilzila bo‘lishini oldindan aytib
berish masalasi hali to‘liq hal qilinmagan.
Bu
masalaning
murakkabligi
yer
qimirlashni
vujudga
keltiradigan
«o‘choq»-gipotsentrning nihoyatda kishilar
ko‘zidan yashiringanligida, ana shu
«o‘choq»da yig‘ilgan va yer silkinishiga
olib keladigan enyergiyaning yig‘ilishi va
sarf bo‘lishi qonuniyatlarini chalkashligida
hamda
yer
qimirlashning
Quyosh
radiatsiyasiga, oyning tortish kuchiga
qanchalik moyil yoki moyil emasligini hal
etilmaganligidadir.
Ammo olimlarimiz zilzilaning sir-
asrorini o‘rganish, uning ro‘y berishini oldindan aytib berish, tabiatni
tadqiq etish borasida salmoqli natijalarga yerishmoqdalar.
SHuni aytish kerakki, O‘zbekistonda zilzila darakchilarini izlash
borasidagi tadqiqotlar 1966 yilgi Toshkent yer qimirlashidan keyin, ya’ni
Seysmologiya instituti barpo etilganidan so‘ng ancha rivoj topdi. Mazkur
institutda keyingi paytda olib borilgan izlanishlar, xususan, zilzila
markazlarining ko‘chib yurish xususiyatlarini, shuningdek,yirik seysmik
77
hodisalar sodir bo‘lishining taqriban 40 yillik davriyligini aniqlash
imkonini beradi.
Bu institutning dasturlaridan biri zilzila darakchilarini bevosita
izlashdan iborat bo‘lib, uning mohiyati zilzila vaqtida ro‘y beradigan
jarayonlarni seysmik, tartibi, zilzila markazlari dinamikasi, geofizik
maydonlar, shu jumladan seysmik, magnit, elektr, gravitatsion
maydonlarning vaqt davomidagi o‘zgarishlari, gidrogeologik hamda
geoximiyaviy jarayonlar, yer yuzasining sust deformatsiyasi hamda
qiyalanishi va boshqa tabiiy hodisalarni o‘rganishdir.
Institut xodimlari va bir gurux olimlar birgalashib ish olib borish
chog‘ida yer osti silkinishlari bo‘lib turganida va bunday silkinish
boshlanishidan oldin ma’lum vaqt mobaynida minerallashgan suvning
gaz-ximiyaviy tarkibi anchagina o‘zgarishini aniqlashdi. Jumladan, suvda
geliy, radon, argon, uran, ftor kontsentratsiyasi oshadi, ularning izotop
tarkibi o‘zgaradi (5.9-rasm). Bu olimlarning zilzila bo‘lishini oldindan
aytgan taxminlarining ko‘pchiligi tasdiqlandi. Masalan, 1976 yil 19
martdagi taxminni shu yilning 21 martida Talasda yuz byergan zilzila, 4
apreldagi taxminni 8 apreldagi va 14 martdagi taxminni 17 maydagi Gazli
zilzilasi tasdiqladi.
AQSH geologiya xizmatining vakili doktor Jeyms O‘nil 1976 yil
may oyida O‘zbekiston FA seysmologiya institutiga kelgan edi. Unga
Gazlida yer osti suvi tarkibida radon miqdori keskin oshib ketganligini,
shuning uchun yaqin kunlarda kuchli yer qimirlash bo‘lishini aytishdi.
Ammo Jeyms O‘nil bunga ishonmadi. 17 mayda esa u Buxoro shahrida 9
balli Gazli yer qimirlashini o‘z boshidan o‘tkazdi. 1978 yili sobiq
Ittifoqdagi Ixtiro va kashfiyot ishlari davlat qo‘mitasi a’zolari Toshkent
va Moskva olimlarining bu sohadagi ishlarini ko‘rib chiqib, uni kashfiyot
deb topdi. Olimlardan G’.O.Mavlonov, A.N.Sultonxo‘jaev, L.A.
Hasanova, Xitarov, V.I.Ulomov, L.V.Gorbushina, V.G.Timinskiy, A.I.
Spiridonov shu kashfiyot mualliflaridir.
Xozirgi davrda zilzila darakchilarini aniqlash bo‘yicha quyidagi
asosiy yo‘nalishlar belgilangan:
-Rus, amyerikalik va Yangi Zelandiyalik olimlar tomonidan yer
silkinishi kutilayotgan hududdan seysmik to‘lqinlarning o‘tishida ularning
tarqalish tezliklarining o‘zgarishini kuzatishlari orqali. Bo‘ylama va
78
ko‘ndalang to‘lqinlarning tezliklari nisbati (1,75-1,8 marta) odatda
doimiy hisoblanadi. Agar, gruntlar zo‘riqqanlik holatida bo‘lsa, u holda
bu nisbat taxminan 15% ga kamayadi. Tojikistonning Garma hududi
misolida kuzatilishicha, kuchli zilziladan oldin ushbu nisbatlar kamaygan,
ma’lum vaqt davomida kichik bo‘lib turgan, kuchli yer silkinishi oldidan
o‘zining avvalgi qiymatiga qaytgan;
-O‘zbekiston olimlarining kuzatishicha, yer silkinishidan oldin
radon tarkibiga ega bo‘lgan 1,5-2 km bo‘lgan chuqurlikdagi yer osti
mineral suvining radioaktivligi ortishi mumkin;
-bir-biridan bir necha kilometr oralatib gruntga qoqilgan elektrodlar
orasidagi elektr qarshilik kuchlarining o‘zgarishi natijasida grunt
g‘ovaklaridagi suyuqliklar tarkibini baholash orqali;
-yer osti silkinishlari statistik ma’lumotlarini qayta ishlash orqali;
-hududdagi deformatsiyasi kuzatilayotgan nuqtalararo masofani
o‘lchash asosida aniq vaqt oralig‘ida yig‘ilgan deformatsiyalarni kuzatish
orqali. Ushbu kuzatishlar AQSH, Yaponiya va Yangi Zelandiyada olib
borilgan;
-ushbu mamlakatlar tomonidan suv toshqini, turli meteorologik
omillar va hatto qo‘shni planetalardagi geomagnit maydonlarni ta’sirini
(masalan, Yaponiyada har 5-10 yilda ushbu holat bo‘yicha tasvirga olib
turiladi) zamin qatlamidagi bosimlarni o‘zgarishini kuzatish orqali;
-Yaponiyada olib borilgan izlanishlar asosida yer satxi qiyaligining
o‘zgarishini maxsus qiyalik o‘lchovchi asboblar yordamida kuzatish
orqali;
-qush va hayvonlar, shuningdek, suv orqali seysmik to‘lqinlar
o‘tganda baliqlarning tovush va titrash ta’siriga sezgirligini kuzatish
orqali.
Lekin, qachonki yer silkinishgacha birinchi ogoxlantirish qilingan
bo‘lsa, boshqacha aytganda bir necha kun oldin yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri
seysmik to‘’sirdan oldin zilzila sodir bo‘lishi xaqida bashorat qilinsa
amalda undan foydalanilgan bo‘ladi. Va nihoyat, bashorat qilishning
aniqligi xususida. U to‘g‘ridan-to‘g‘ri aholi yashaydigan hududning
yetarli hayot faoliyati bilan bog‘liq. Boshqacha aytganda, aholini birichi
ehtiyojlar uchun zarur bo‘lgan maxsulotlar bilan ta’minlanishi, sug‘urta
79
tizimini shakllantirish va zilzila asoratlarini bartaraf qilishga oid tadbirlar
ishlab chiqilishi zilzilani bashorat qilinishi bilan bog‘liq.
Agar zilzilani bashorat qilish hali yetarli darajada o‘rganib
chiqilmagan ekan, lekin uni dastlabki elementizilzila sodir bo‘lishining
takroriyligi amaldagi me’yoriy xujjatlarda o‘z aksini topgan.
|
