-§.Metamorfik tog‘ jinslari va ularning qurilish xossalari

42 
tsementlashadi. Masalan, yuqorida yotuvchi qatlamlarning bosimi, 
harorat ta’sirida gillar-gilli slanetslarga, yumshoq qumlar zich qumlarga 
aylanadi. Yerning chuqur qismlarida harorat va bosimning yuqori 
darajadagi ta’siri oqibatida, zichlangan tog‘ jinslari yana qaytadan 
kristallanib ularning strukturasi va tarkibi o‘zgaradi. Ana shunday 
sharoitlarda kristalli slanetslar hosil bo‘ladi.
Pnevmogidrotyermal metamorfizm-magmaning yuqoriga harakat 
qilib, intruziv tog‘ jinslarini hosil qilgan paytda undan ajralgan yuqori 
harorat va bosimga ega bo‘lgan gazlar hamda suyuq yeritmalar ta’sirida 
magmatik, effuziv va intruziv jinslarning o‘zgarishidan hosil bo‘ladi. Bu 
jarayon pnevmatolit yoki gidrotyermal metamorfizm deb ataladi.
Metamorfik tog‘ jinslarining mineralogik tarkibi, ko‘pincha 
magmatik va cho‘kindi tog‘ jinslarining aynan o‘zlaridir. Metamorfik 
jinslarning teksturasi-slanetsli (gneyslar, gilli slanetslar) yoki massivli 
(marmar, qumtosh) bo‘ladi. Slanetsli tuzilish bir tomonlama bosim 
ta’sirida shakli o‘zgargan jinslar uchun haraktyerlidir. Ushbu tuzilishga 
ega bo‘lgan slanetsli metamorfik tog‘ jinslarining parallel bo‘lgan 
yo‘nalishi bo‘yicha qurilish xossalarini, masalan; sovuqbardoshligi, 
mustahkamligining pasayishini kuzatish mumkin. Massivli (zalvorli) 
tekstura - har tomonlama bosim ostida hosil bo‘ladigan jinslar uchun 
haraktyerli bo‘lib, bunda kerakli cho‘kindi tog‘ jinsi qayta kristallanishi 
va zichlanish oqibatida yaxlit tuzilishga ega bo‘ladi. Bunday jinslar o‘zi 
hosil bo‘lgan cho‘kindi tog‘ jinslariga ko‘ra, yuqori zichlikka ega bo‘ladi.
Qurilishda metamorfik tog‘ jinslaridan: gneyslar, gilli slanetslar, 
marmarlar va kvartsitlar ishlatiladi. 
Gneyslar mineral tarkibiga ko‘ra granit tipidagi jinslarga 
o‘xshashdir u, slanetsli tuzilishga ega bo‘lganligi sababli uzoqka 
chidamaydi. Qurilishda ulardan ko‘proq poydevorga yopishtiriladigan 
tosh plitka o‘rnida, yo‘laklarga tyerish uchun, suv xavzalari qirg‘oqlarini 
koshinlashda ishlatiladi. 
Gilli slanetslar gillardan tashkil topgan xaqiqiy slanetsli metamorfik 
tog‘ jinsi bo‘lib, rangi qora yoki kulrang qoramtir bo‘ladi. Gilli slanetslar 
suvda ivimaydi, suv bilan aralashib ketmaydi, nurashga qarshi yaxshi 
bardosh beradi, osongina yupqa varaqachalarga (3...10 mm) ajralib, 
tomga yopiladigan matyerial sifatida ishlatiladi. 

43 
Marmarlar ohaktoshlardan hosil bo‘lib, kal’tsit minerallarining 
puxta birikishidan, ba’zan dolomit, marganetsli, temirli va uglyerod 
birikmalar bilan aralashib, ularga turlicha rang beradi. Aralashmalar bir 
tekisda tarqalmaganligidan marmarlar rang-barang jilolarda tovlanib 
ajoyib ko‘rinish beradi. Marmarlarning zichligi ancha yuqori 2900 kgm
3
gacha, suv shimuvchanligi 0,7% gacha, siqilishga bo‘lgan mustahkamligi 
300 MPa gacha, qattiqligi 3 ga teng. Marmarlarga ishlov berish oson, 
ularni yupqa plitalarga qirqib ajratish mumkin. Marmarlardan binolarning 
ichki qismidagi devorlarga qoplama matyerial, zinapoya sahnlarida, 
ustunlarda, qoplama matyerial sifatida ishlatiladi. Marmarning siniqlari 
esa suvoqchilikda pardozbop qurilish matyeriali sifatida ishlatiladi. 
Binolarning tashqi qismlarida ko‘pchilik turdagi ohaktoshlarni ishlatish 
yaramaydi, chunki tashqi ob-havo ta’siridan (suv, oltingugurt gazi, issiq-
sovuq) marmar yuzasining jilosi buziladi, ko‘zga tashlanib turadigan 
darajada yemiriladi (rangi o‘zgaradi, g‘ovak, g‘adir-budir bo‘lib qoladi).
Qumtoshlar qumlarning zichlanib, ko‘rinishi o‘zgargan jinsdir. U 
zich tuzilishli, kvartsli tsement bilan tsementlangan, qayta kristallangan 
kvartsdan iborat. Tashqi ko‘rinishidan oq, qizil, to‘q olcha ranga ega 
bo‘ladi, zichligi yuqori, 2700 kgm
3
atrofida, suv shimuvchanligi 0,2% 
dan kichik, siqilishga bo‘lgan mustahkamligi 400 MPa gacha, qattiqligi 7 
ga teng bo‘lib, uzoqka chidaydi. Qumtoshlar tashqi yuzalarni puxta 
qoplamalash uchun, ko‘priklarning fyermalari ostida, chaqiqtosh o‘rnida, 
shuningdek dinasli o‘tga chidamli matyeriallar sifatida ishlatiladi. 

Download 6,24 Mb.