4-BOB. GEOLOGIK ERA VA DAVRLAR
Tayanch so`z va iboralar: tog‘ jinslarining yoshi, tog‘ jinslarini
absolyut yoshi, tog‘ jinslarini nisbiy yoshi nima geoxronologik bo‘linish,
stratigrafiya, eralar, davrlar, epoxalar, kaynozoy, mezozoy, paleozoy,
protyerozoy, arxeozoy.
4.1-§.Tog‘ jinslarining yoshini aniqlash
Yer qobig‘ini uzoq davom etgan geologik taraqqiyoti tarixini
oydinlashtirishda tog‘ jinslari, ularning yotish shakllari, tarkiblari va
ulardagi organik hayotning qoldiqlari muhim rol uynaydi. Tog‘ jinslarini
to‘la o‘rganish orqali, yer qobig‘ining geoxronologik shkalasi ishlab
chiqilgan bo‘lib, unda yer qobig‘ining tarixiy taraqqiyoti jarayoni vaqtini
va ketma-ketligini geologik yil hisobida ko‘rsatilgan. Yer qobig‘ining
geoxronologiyasi yerdagi organik hayot va yer qobig‘ining ma’lum bir
taraqqiyoti bosqichlari davrlari ketma-ketliklar yig‘indisidan tuzilgandir.
Geoxronologik bo‘linish nisbiy va absolyut bo‘ladi.
Nisbiy geoxronologiya tog‘ jinsi qatlamlarining eng oldin paydo
bo‘lganini aniqlash uchun qatlamlardagi o‘simlik va hayvon qoldiqlarini
topib, ularning birini ikkinchisiga taqqoslab ko‘riladi. Eng oddiy
hayvonlar va o‘simliklar qoldig‘i mavjud bo‘lgan pastki qatlam undan
yuqorida yotuvchi qatlamga nisbatan keksa hisoblanadi. Qatlamlarning
oldin yoki keyin hosil bo‘lganligini stratigrafiya deb ataladi.
Stratigrafiyada petrografikaviy va palentologik usullar mavjuddir.
Petrografikaviy usulida tog‘ jinslarining hosil bo‘lish strukturasi va
kimyoviy mineralogik tarkibini o‘rganish asos qilib olingan. Bu
ko‘rinishlarning o‘xshashligi turli hududlardan olingan geologik qirqimlar
(qalinliklar) o‘zaro taqqoslab ko‘riladi. Tog‘ jinslarini nisbiy yoshini
aniqlashning eng ishonchli usuli-paleontologik usuli bo‘lib, unda
qatlamlar orasidagi organik hayot qoldiqlari tekshirilib, taqqoslab
kuriladi. Yerdagi organik hayot ketma-ket va qaytarilmas, oddiydan
murakkablik tomon taraqqiy qilib borgan. Ayrim organizmlar guruhi,
katta hududlarda qisqa davr yashagan. Mana shu gurux organizmlar, bir-
biridan ancha uzoqda joylashgan tog‘ jinslarini nisbiy yoshini aniqlashda
47
asosiy qazilmalar bo‘lib hisoblanadi. Organik qoldiqlarni tekshirish
natijasida tog‘ jinslari qatlamlarining eng oldin paydo bo‘lganlari va
undan keyin hosil bo‘lganlari aniqlanadi va ular asosida geoxronologik
shkala tuziladi:
Yotqiziklar
Vaqtlar
Kaynozoy guruhi
Kaynozoy erasi (yangi era)
Mezozoy guruhi
Mezozoy erasi (o‘rta era)
Paleozoy guruhi
Paleozoy erasi (qadimgi era)
Protyerozoy guruhi
Protyerozoy erasi (eski era)
Arxeozoy guruhi
Arxeozoy erasi
(boshlang‘ich era)
Geologik yotqiziqlarning xronologik bo‘linishi davrlar bo‘linishiga
to‘g‘ri keladi:
Yotqiziklar
Vaqtlar
Gurux
Era
Sistema
Davr
Bo‘lim
Epoxa
Yarus
Asr
Yer qobig‘i tarixidagi yotqiziqlar va vaqtlar Yerdagi tarixiy
voqealarning asosiy tabiiy bosqichlarini ketma-ket qamrab oladi.
Geoxronologiya jadvaliga kirgan eralar, davrlar, epoxalar nomi biror
joyning, yoxud tog‘ aholisi nomi bilan atalgan yoki tog‘ jinsining
tarkibiga moslab qo‘yilgan. Masalan, paleozoy erasi nomi 1838 yilda
A.S.Sedjvik tomonidan, mezozoy va kaynozoy eralarining nomi 1840
yilda D.Filipis tomonidan byerilgan.
Eng katta stratigrafik birliklar gurux va sistemalardir. Sistemalar o‘z
navbatida bo‘limlarga bo‘linadi (quyi, o‘rta, yuqori), bo‘limlar esa
mahalliy nom bilan ataluvchi yaruslarga bo‘linadi. Masalan,
Respublikamizda to‘rtlamchi sistemani geoxronologik va stratigrafik
bo‘linishi quyidagichadir: quyi to‘rtlamchi-Nanay (Q
1
); o‘rta to‘rtlamchi-
Toshkent (Q
2
); yuqori to‘rtlamchi-ochiq qo‘riqli (golodostepskaya) (Q
3
)
va zamonaviy-Sirdaryo (Q
4
).
48
GEOXRONOLOGIK JADVAL
E
ra
lar
ni
ng
nom
i
E
ra
lar
ni
ng
bel
gi
lani
shi
To
g‘
hos
il
bo‘
lis
h
dav
ri
Davr
(sistem
a)
D
avr
lar
ni
bel
gi
lani
shi
Epox
a
E
poxal
ar
ni
bel
gi
lani
Nomlar
ni kelib
chiqish
Tarixi
Organik
du
nyonin ri
vojlanish
i
va
turlari
Davom
etgan
vaqt mln.
yil
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
K
aynaz
oy
Kz
Al
’p
to
g‘
hos
il
bo‘
lis
h
jar
ayoni
To‘rtla
m
chi yoki
ant
ropogen
Neogen
Ap
(Q)
N
Xozir
gi za
mon
to‘rt
lamc
hi
Ar
4
To‘rtla
m chi
davr qa
zilma
hol da
uchray
digan
xo zirgi
za mon
shakla
rining
ko‘p
uchra
shi
bilan
harakty
er li.
Odam
paydo
bo‘lgan
va
xozirgi
za mon
o‘sim lik
va
xay
vonlari ri
vojlanga
n.
1 - 1,5
Yuqo
ri
to‘rt
lamc
hi
Ar
3
O‘rta
to‘rt
lamc
hi
Ar
2
Quyi
to‘rt
lamc
hi
Ar
1
N
2
Qazilm
a holda
uch
raydiga
n
o‘simlik
va
xayvon
qoldiqla
ri
Sut
emizuv
chilar va
gu
li
o‘simlik
lar paydo
bo‘ladi.
25-30
N
1
Paleogo
n
Pg
Plio
tsen
Mio
Pg
3
Xozirgi
xayotni
ng
30-35
Pg
2
49
tsen
Oligo
tsen
Eotse
n
Paleo
tsen
Pg
1
boshlan
g‘ichi
M
eza
zoy
M
z
T
inch
okean
bur
m
al
ani
shi
Bo‘r
Cr
Yuqo
ri
bo‘r
K
2
K
1
Bo‘r
yotqi
zig‘i bu
davr
uchun
xarakty
er li
Boshli,
oyoq li,
chig‘ano
q lilar va
sudralib
yuruvchil
ar, suvda
va
qu
ruqlikda
yuruvchi
qush lar
paydo
bo‘lgan
55-60
25-35
Quyi
bo‘r
Yura
I
Yuqo
ri
yura
I
3
Bu davr
yot qi
zikla ri
birin
chi
marta
Yura
tog‘la
rida
ajra
tilgan
O‘rta
yura
I
2
Quyi
yura
I
1
Trias
T
Yuqo
ri
trias
T
3
Tabiatd
a
bu
davrni
ng uch
qism ga
bo‘lini
shi
demak
dir
30-35
O‘rta
trias
T
2
Quyi
trias
T
1
50
GEOXRONOLOGIK JADVAL (davomi)
E
ra
lar
ni
ng
nom
i
E
ra
lar
ni
ng
bel
gi
lani
shi
B
o‘
rm
al
ani
sh
davr
lar
i
Davr
(sistema
)
D
avr
lar
ni
bel
gi
la
ni
s
hi
Epox
a
E
poxal
ar
ni
bel
gi
lani
Nomlarni
kelib
chiqish
Tarixi
Organik
Dune ning
rivojla nishi
va turla ri
Davo
m
etgan
vaqt
mln.
yil
Pal
eozoy
R
z
V
ar
is
yoki
G
yer
ts
en
tog
xos
il
bul
is
hi
Pyerm’ R
Yuqo
ri
pyer
m’
P2
Davr
yotqiziq lari
Pyerm ob
lastida
bi
rinchi
marta
ajratilgan
Amfibiyala
r va sporali
o‘sim liklar
hamda
baliqlar,
yelka-
oyoqli
chig‘a noq
lilar paydo
bo‘lgan
25-
30
Quyi
pyer
m’
P
1
Karbon S
Yuqo
ri
karbo
n
C
3
Ko‘mir
yotqi ziklari
shu
davr
uchun
ha
raktyerli
50-
55
O‘rta
karbo
n
C
2
Quyi
karbo
n
C
1
Devon
D
Yuqo
ri
devo
n
D
3
Devonlar-
Angliya
graf ligi, bu
davr
yotqiziklari
birinchi
maar ta ana
shu yer da
ajratib
aniqlangan
Umurtqasiz
hayvonlarni
ng
ko‘p
turlari
paydo
bo‘lgan va
rivojlan gan
45-
50
O‘rta
devo
n
D
2
Quyi
devo
n
D
1
K
ol
odon
bur
m
al
a
ni
shi
Silur
S
Yuqo
ri
silur
S
2
Silurlar-
Angliya
bilan Uel’s
40-
45
51
Quyi
silur
S
1
orasi
da
yashagan
qa
dimgi
kabila
bu
davr yotqi
ziqlari ana
shu yerda
bi
rinchi
marta
ajratilgan
Ordovi
k
O
Yuqo
ri
ordo
vik
O
3
Qalqonli ba
liqlarni bi
rinchi
avlodi
paydo
bo‘lgan
70-
80
O‘rta
Ordo
vik
O
2
Quyi
ordo
vik
O
1
Kembri
y
Cm
Yuqo
ri
kemb
riy
C
m
3
Kembriya
Ue l’Sning
qadimgi
nomi
Suv
o‘simlikla
ri
va
baktyeriya
lar
ko‘paygan
va rivojlan
gan
70-
90
O‘rta
kemb
riy
C
m
2
Quyi
kemb
riy
C
m
1
Pr
ot
yer
ozoy
Pr
Kembri
y
dan
oldingi
Pr
Faqat
maha
l liy
bo‘
linish
ga
ega
Pr
Ancha
kadim
gi
hayot degan
ma’noni bil
diradi
Oddiy suv
o‘simliklari
,
baktye-
riyalar va
umurtqasiz
hay vonlar
paydo
bo‘lgan
600-
800
52
A
rxeozoy
Ar
Kembri
ydan
oldingi
Ar
Faqat
maha
l liy
bo‘
linish
ga
ega
Ar
Dastlabki
hayot degan
ma’noni
bildiradi
Boshlang‘ic
h or ganik
dunyo
shakllarinin
g
izlari
uchraydi
1000
dan
Ortik
Tog‘ jinslarining absolyut yoshini aniqlash. Tog‘ jinslarini yil
hisobida ifodalangan yoshi ularning absolyut yoshi deb ataladi. Tog‘
jinslarining absolyut yoshini aniqlashda radioaktiv usuldan foydalaniladi
va bu usul radioaktiv elementlar (uran, toriy, rubidiy, kaliy)
parchalanishiga asoslangan. Tabiatda radioaktiv moddalar parchalanishi
bir xil tezlikda, atrof muhit sharoitiga bog‘liq bo‘lmagan holatda ro‘y
beradi. Parchalanishning so‘nggi natijasi mahsuloti-dastlabki elementga
mos keluvchi, radioaktivligi bo‘lmagan qo‘rg‘oshindir. Yemirilish
jarayoni davomiyligi har qaysi radioaktiv element uchun turlichadir.
Masalan, 1 gramm urandan parchalanish natijasida, bir yilda qancha
qo‘rg‘oshin hosil bo‘lishini bilgan holda va shu mineralda ularning
birgalikdagi miqdori qanchaligini aniqlab, ma’lum hisoblashlar orqali
tog‘ jinsidagi mineralning nisbiy yoshini aniqlash mumkin. Uglyerod
S
14
ning yarim parchalanish davri 5568 yilga teng, bu usul yordamida yosh
tog‘ jinsi qatlamining yoshini belgilash mumkin. Radiometrik usul-
yerdagi hayotning boshlanish vaqti, yer qobig‘i rivojlanishidagi tarixiy
voqealar, yerning yoshini aniqlashga imkon beradi.
Nazorat savollari:
1. Tog‘ jinslarini absolyut va nisbiy yoshi nima?
2. Geologik vaqt shkalasini eralar va davrlar bo‘yicha xarakterlang?
3. Tog‘ jinslarining yoshini aniqlashning palentologik usulini
tushuntiring?
4. Yer qobig‘i rivojlanishida yotqiziqlar bo‘limlariga izox bering.
5. Tog‘ jinslarini absolyut va nisbiy yoshini aniqlash yo‘llari
qanday?
6.Tog‘ jinslarini yoshi xaqidagi ma’lumotlarni ahamiyati nimadan
iborat?
|
