|
Nanotolali tashuvchilar haqida ma’lumot. Reja
|
| Sana | 15.01.2024 | | Hajmi | 20,81 Kb. | | #137839 |
Bog'liq 19-lab
Nanotolali tashuvchilar haqida ma’lumot.
Reja:
1. Kompozitlar va nanostrukturala haqida umumiy tushinchalar
2. Polimer nanotolalar olishda elektrospinning usuli
3. Nanotolali noto‘qima materiallarning olinishi va istiqbollari
Umuman olganda polimer kompozitlar va nanotizimlar maxsus fizik xossalarga va tavsiflarga ega bo’gan materiallardir. Ularning xossalarini bevosIta materiallarni shakllantirish sharoiti va tarkibini tanlash hamda maxsus fizik modifikatsiyalar asosida boshqarish mumkin. Hozirgi zamon texnikasi va texnologiyalari
Insoniyat ehtiyojining doimiy tarzda yangi materiallar yaratishga qaratilishi, keyingi 10 ‑ 15 yillar davomida dunyoning etakchi mamlakatlari qatorida O‘zbekistonda ham nanofanlar va nanotexnologiyalarga asos solinishiga olib keldi. Bu sohada muhim ustivor va istiqbolli yo‘nalishlaridan biri nanostrukturali polimer materiallar yaratishning fundamental muammolarni echish bo‘lib, bu borada tabiiy polimerlar asosida nanotolalarni elektrospinning usulida olishning qonuniyatlarini belgilash o‘ta dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Hozirda mamlakatimizda dastlabki elektrospinning qurilmasi yig‘ilgan bo‘lib, unda nanotola olish jarayoni yuqori elektr kuchlanishi ta’sirida polimer eritmasi yoki aralashmasini ingichka oqim etib tortish orqali makromolekulalarni orientatsion struktura hosil qilishiga asoslangandir. Maxsus xossali nanotolalarni shakllantirish polimerning molekulyar tuzilishi, eritma yoki aralashmasining xususiyatlariga bog‘liq tarzda elektrospinning jarayonining termodinamik, reologik, elektrofizik va kinetik qonuniyatlarini o‘rganishni talab etadi. SHuningdek, shakllantirilgan nanotolalarni noyob maxsus xossalari tadqiq qilish va ularni elekstrospinning jarayoniga bog‘liqlik qonuniyatlarini o‘rganish hamda boshqarish imkoniyatlari aniqlash ham muhim fundamental va amaliy ahamiyat kasb etmoqda.
1. Kompozitlar va nanostrukturala haqida umumiy tushinchalar
Nanostrukturalar, jumladan, nanotolalar diametri o‘lchami nanometrlarda va uzunligi esa diametriga nisbatan bir necha tartibga katta bo‘lgan strukturadir. Bunday strukturalarni mavjudligi elektron va ultramikroskoplar yordamida aniqlanadi. Kompozitlar va nanostrukturali materiallar tabiiy va sintetik polimerlar, oligomerlar, metallar, turli aralashma va birikmalar asosida olinishi mumkin.
Kompozitsion materiallar nanotolalar asosida ham olinishi mumkin. Noyob tavsifli materiallar hisoblanadigan natolalarning olinishi sanoatda ishlab chiqarilayotgan mikrotolalardan farq qiladi, ya’ni olinadigan tolaning diametri nanoo‘lchamlarda bo‘lishi talab etiladi. Shu bois tola shakllantirish jihozlari, jumladan, filera va tola hosil qilish rejimi tanlab olinadi. Nanotolalarni bir nechta turlari mavjud bo‘lib, shartli ravishda ikki guruhga bo‘lanadi: kimyoviy va fizikaviy. Kimyoviy usul – bu kimyoviy sintez natijasida nanotolalar hosil bo‘lishi bo‘lib, unga misol sifatida Pensilvani unisersiteti (AQSh) tadqiqotchisi Pratik Mankidi tajribasini keltirish mumkin. Bugungi kunda noyob kashfiyot deb qaralayotgan ushbu usul superelimning sirtdan nanotolalar unib chiqishiga asoslangandir (1.1-rasm). Bunda nanotolalarni sintez bo‘lishiga sabab sianoakrilat asosidagi elim sirtida barmoq izlarini qoldirilishi (a), aniqro-i barmoq izlari orasida qoldirilgan tuzlar ta’sirida polimerlanish jarayonini amalga oshishidir. Muhimi, polimerlanish natijasida silindrik ko‘rinishga ega bo‘lgan nanoo‘lchamli tolalar (b) qosil bo‘lishidir.
Shuningdek, polimer nanotolalar olishning yana bir kimyoviy texnologiyasi koreyaning Hyosung kompaniyasi tomonidan amalga oshirilgan. Bu antibakterial ip deb yuritiladigan nanotolalar bo‘lib, tarkibida kumush bo‘lgan poliamid asosida olinadi va Mipan Nano-Magic Silver nomi bilan ishlab chiqariladi. Bu kabi murakkab tarkibli antibakterial nanotolalar polimer-polimer aralashmalari asosida ishlab chiqarilayapti. Masalan, xitozanni turli tabiiy va sintetik tolalar aralashmalari asosida Crabyon rusumli nanotolalari Pozzi Electa kompaniyasi va Maytech Chitosante rusumli nanotolalari BeBe Cotton Knitting Co Ltd kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarishi yo‘lga qo‘yilgan.
Xitozan biopolimeri hozirda ko‘p qatlamli uglerodli nanonaychalar ishlab chiqarishda ham keng qo‘llanilayapti. Bu usul xitoyning Hong Kong Polytechnic University va Shanghai Institute of Materia Medica ilmiy markazlari olimlari tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, uglerodli nanonaychalar sirtiga xitozanni nokovalent tarzda modifikatsiyalashga asoslangandir (1.2, a, b- rasm).
Buni amalga oshirish uchun dastlab birinchi bosqichda nanonaycha sirtiga xitozan sirka kislotasidagi eritmasi bilan dispergirlanadi. Natijada xitozan molekulalari nanonaycha sirtida adsorbsiyalanadi va polimer kation sirt-faol modda vujudga keladi. So‘ng, ya’ni ikkinchi bosqichda suyultirilgan ammiak eritmasi bilan xitozan ionsizlashtiriladi va suvli muhitda erimaydigan shaklga o‘tadi. Keyingi uchinchi bosqichda namuna 60 oC gacha qizdiriladi va glutaraldegid ta’sirida xitozanda ko‘ndalang bog‘lar hosil qilingan holda tikiladi hamda nanonaycha sirti polimer bilan qoplanadiNanotolalarni olishning fizik usullari – polimerlarda fizik o‘zgarishlarni amalga oshirish va fizik ta’sirlar ostida materiallni shakllantirishga asoslangan. Bunday yo‘llar bilan Arkanzas universiteti (AQSh) olimlari polimer nanotolalar va ulardan qog‘oz olish usullarni ishlab chiqdilar. Bu nanostrukturali material noyob fizik xossalarga ega bo‘lib, uni buklash, kesish, pachoqlash hamda undan turli xil jihozlar yasash mumkin.
Yana bir fizik usul gidrotermal qizdirishga asoslangan bo‘lib, prof. Rayana Tyanya rahbarligida dioksid titan asosida polimerli nanotola olingan va undan yassi membrana, tarelka, probirka kabi jihozlar yasashgan.
Yuqori antibakterial xossaga ega bo‘lgan, tarkibidagi kumush hisobiga teri infeksiyalari va zamburug‘ kasalliklarini 99,9 % samarada davolay oladigan hamda ion aylanishi va metabolizmni yaxshilaydigan tola sintetik polimerpoliamid va kumush ionlari asosida ishlab chiqarilgan. Bu ip-tolaning muhim fizik xossasi infraqizil nurlanish chiqarishidir. Shuningdek, kumush poliamidda mustahkam o‘rnashgan holda bo‘lib, u ip-tola materialni yuvganda chiqib ketmaydi. SHu tufayli ushbu ip-tolani ichki kiyimlar, paypoq va trikotaj materiallari tayyorlashda qo‘llanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
2. Polimer nanotolalar olishda elektrospinning usuli
Nanotolalar olishda eng zamonaviy usullardan biri elektrospining bo‘lib, bu usulning asosi aslida 1934 yilda tavsiya etilgan: elektr maydoniga maxsus tarkibda eritilgan polimer oqimi joylashtiriladi. Erituvchi bug‘lanishi bilan alohida olingan polimer molekulalari bir-biriga birikadi va uzunligi 10 – 30 sm gacha bo‘lgan mikrotolalar hosil qiladi. Ammo bu holda tolalar bir-biriga chigalashib ketgan va nobarqaror tuzilishga ega bo‘lgan holda hosil qilinadi. Bu kamchilikni bartarof etib, nanoo‘lchamli tola olishni 1990 yillarga kelib Berklilik AQSH olimlari amalga oshirishgan. Buning uchun odatiy elektrospining usuli o‘rniga yaqin maydonli (near-field electrospinning process) elektrospining usuli qo‘llanilgan
Bunday elektrospinning usuli uch qismdan iborat. birinchi qismda, polimer eritmani maxsus shpritsdan diametri 0,5 mm atrofida bo‘lgan kapillyardan o‘rtacha 1 ml/s hajmiy sarflanish miqdoridagi tezlik bilan siqib chiqarish orqali tola hosil qiluvchi oqimni vujudga keltiladi. Ikkinchi qismda, kapillyardan chiqayotgan tola hosil qiliuvchi oqimga yuqori kuchlanishli anod toki beriladi (miqdori 0,5 – 30 kilovolt va undan boshqa diapazonda ham bo‘lishi mumkin) va oqim sochib yuboriladi. Uchinchi qismda esa katod – kollektor sochilgan oqimni o‘ziga tortadi va buning natijasida fazaviy ajralish ro‘y beradi, ya’ni tola bo‘lib shakllangan oqim katodga boradi va erituvchi esa bug‘lanib ketadi. Katodda hosil bo‘lgan nanotolalar yig‘iladi.
Bunday yo‘l bilan, hozirgacha 100 dan ortiq turli xil tabiiy va sintetik polimerlar asosida diametri nano- va mikroo‘lchamlarda bo‘lgan tolalar olingan. Ammo hanuz tolaning tekis bir diametrli bo‘lishini ta’minlash muammosi mavjuddir.
Masalan doktor Li va uning hamkasblari yaqin maydonli elektrospinning yordamida diametri 50 – 500 nm intervalida bo‘lgan nanotolalar olishgan .
kollektori va polimer emitteri o‘rtasidagi masofani 10 – 30 sm intervaldan 1 - 3 mm intervalgacha qisqartirilgan. Natijada tolalar hosil bo‘lishida kuzatiladigan tolalarni chigallashib qolishidan xolos bo‘lishga erishilgan. SHuningdek, odatiy elektrospinning usulida qo‘llanadigan 30 ming volt (kV) kuchlanishni yaqin maydonli elektrospinning usuliga o‘tish orqali 500 volt kuchlanishgacha kamaytirshga ham erishilgan.
Nanotolalar zamonaviy o‘ta mustahkam materiallar o‘rnini egallashi mumkin. Masalan, uglerodli nanonaychalar asosida yaratilgan materiallar o‘ta mustahkam tolalar hisoblanadi. Ularning mustahkamligi zamonaviy materiallar mustahkamligidan 500 % dan ortiqdir. Bunday tolalar samolyot, avtomobil, sun’iy yo‘ldoshlar, sport jihozlari va boshqa mustahkamlik talab etiladigan materiallar ishlab chiqarishda qo‘llanishi mumkin.
Shubhasiz, polimer xom-ashyolar asosidagi nanoo‘lchamli tolalar turli xil zamonaviy va kelajak texnologiyalari, jumladan, elektronika, biotibbiyot va boshqa tarmoqlar uchun, masalan, sirtini o‘zi tozalovchi shaffof materiallar va jihozlar tayyorlashda o‘ta muhim ekanligini ko‘rsatdi. Prof. Artur Dj. Epshteyn (Ogayo, AQSh) nanotolalarni ko‘pgina sirtlarga joylashtirish mumkinligi ta’kidlab, bunday nanotolali sirtda yog‘larni tortib olish va siqib chiqarish qobiliyati mavjudligini ko‘rsatib bergan. Shuningdek, nanotolalar orqali materiallarga elektr o‘tkazuvchanlik qobiliyatini berish mumkinligi ham qayd etilgan. Yana bir hol, agar nanotolalar bilan shishalar qoplansa, ular suvni siqib chiqarishi bois o‘zoq muddat o‘zining tozaligini saqlab qolishi mumkin.
Nanotolalar asosida DNK ni boshqa molekulalar bilan ta’sirlashishini o‘rganish uchun platformalar yasash va DNK vositasida yangi nanostrukturalar tuzish mumkin. Shuningdek, nanotolalar yordamida mikrosuyuqlikli tizimlarda suv oqimini nazorat qilish bo‘yicha asosli natijalar olingan.
Suvda qisman va to‘liq parchalanadigan polimer nanotalar oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llanilmoqda. Bunday tolalar organizmni turli toksinlar va zararli moddalardan tozalashda samarali bo‘lib, modda almashishida yaxshilaydi.
Polimer nanotolalar sun’iy muskul to‘qimalari asosi bo‘lishi mumkin. Amerikaning Rensseller politexnika instituti (Rensselaer Polytechnic Institute) olimlari uglerodli nanonaychalar asosida sun’iy polimerli to‘qimalarni qo‘llashni tavsiya etishgan. V. Pashpara rahbarligidagi tadqiqotchilar asosini to‘liqlichiga polimerli nanotolali sun’iy to‘qimalar tashkil etgan materiallarni mexanik xossalarini o‘rganib, ularni amaliy jihatdan qo‘llanishi isbotlab bergan.
Tarkibida metal ionlari bo‘lgan polimerli nanostrukturali materiallar kimyoviy elektr toki manbai bo‘lishi mumkin. Rossiya Fanlar akademiyasi A.N. Frumkin nomidagi fizikaviy kimyo va elektrokimyo instituti nanostrukturali tok manbalari hosil qilish borasida tadqiqotlar olib borilib, tarkibida litiy ioni bo‘lgan polimer tizimlar asosida nanostrukturali material olingan va bu materialni kimyoviy elektr manbai sifatida qo‘llanishi mumkinligi ko‘rsatib berilgan.
Nanoo‘tkazuvchan optik tola yaratishdek jiddiy fizik kashfiyot Garvard (AQSh), Zhijiang (Xitoy) va Tohoki (Yaponiya) universiteti olimlari tomonidan amalga oshirilgan. Ular diametri 50 nm bo‘lgan tolani diametri bir necha mm bo‘lgan kvars sterjendan issiqlik ostida cho‘zish orqali tayyorlashgan. Bunday tolani diametri yorug‘lik to‘lqin uzunligidan kichik bo‘lib, unga to‘lqin uzunligi 150-600 nm yorug‘lik nuri yuborilganda, yorug‘lik nanotolani ichidan emas, balki atrofi bo‘ylab tarqalashi aniqlandi. Tarqalayotgan yorug‘lik, ya’ni elektromagnit to‘lqinning yo‘nalishini esa boshqa nanotolani tegizish orqali o‘zgartirilishi mumkin. Bunday xususiyat elektronika va optik texnika katta qiziqish o‘yg‘otadi.
Eng yupqa nanotolani Gongkong universiteti olimlari yaratishga muvofiq bo‘lishdi. Tola diametri 1 nm bo‘lib, u ultrabinafsha sohada ishlaydigan diodlar hamda tranzistor va lazerlarda qo‘llanishi mumkin.
3. Nanotolali noto‘qima materiallarning olinishi va istiqbollari
Polimer mahsulotlarga, ayniqsa, tolali materiallarga bo‘lgan ehtiyojning kun sayin ortib borishi paxta, ipak, jun, nitron kabi mahalliy xomashyolarni yanada katta miqdorlarda ishlab chiqarilishiga va ularni qayta ishlashning ilg‘or texnologiyalarini, jumladan, nanotexnologiyalarni jalb etishga asos bo‘lmoqda. Ma’lumki, tolalar mikroo‘lchamli (>5 mkm) bo‘lib, ular molekulyar tuzilishi nanoo‘lchamli (diametri 0,5-2,0 nm, uzunligi >100 nm) bo‘lgan polimer zanjirlarning orientatsion kristallanishi asosida shakllangan bo‘ladi. Mikroo‘lchamlilardan farqli maxsus fizik kimyoviy va ekspluatatsion xossalarga ega bo‘lgan biologik faol nanoo‘lchamli tolalarni shakllantirish yuqori texnologik yondashishlarni taqoza etadi va bu borada elektrospinning usuliga asoslangan nanotexnologiyalarni yaratish hozirda o‘ta dolzarb hisoblanadi. Elektrospinning nanotolalarni noto‘qima materiallar etib shakllantirishda o‘ta samarali bo‘lib, unda nanotolalarni solishtirma sirtini kattaligi va fizik kimyoviy faolligi, nanog‘ovaklar hosil qilishi bunday materiallarni amaliyotda tibbiy-biologik qoplamalar, nanozarrachali bioelementlarni va dorivor vositalarni tashuvchilar, havo, gazsimon va suyuq moddalarni tozalashda nanofiltrlar, nanosorbentlar sifatida qo‘llanishi uchun katta imkoniyatlar ochib beradi.
Bu yo‘nalishda, hozirda yuqori texnologik yondoshishga asoslangan elektrospinning uskunasini yig‘ilgan (3.1,a-rasm). Elektrospinning jarayoni ekran (katod) dan 1 - 30 sm masofada shpritsga o‘rnatilgan fileraga (Æ1 - 30 kV) berish orqali amalga oshiriladi (1, b - rasm). Bunda filera diametrini ekran yuzasiga nisbatan 1000 marta katta bo‘lganligi, fileradan chiqayotgan eritma oqimini kuchli elektr maydoni keskin tarzda ikki fazaga ajralishiga, ya’ni erituvchini sochilishiga hamda polimer molekulalarini ekranga tortilishi tufayli orientatsion kristallanish natijasida nanoo‘lchamli tolalalarga aylanishi sabab bo‘ladi
PKMlardan mashina uzellarida antifriksion va friksion materiallar sifatida keng qo‘llaniladi. PKMlar asosan ko‘p ishqalanadigan detallar va tarmoqlarda shesternalar, g‘ildiraklar, tormoz qurilmalarida, xarakatlantiruvchi kamarlar (remni), podshipniklar kabi joylarda ko‘p ishlatiladi. Bunday PKMlarni yaratish polimer to‘ldiruvchilar ko‘shib ishqalanish koeffitsientini kamaytirish bilan bog‘liq. Antifriksion xossalarga ega bo‘lgan PKMlarni olish asosan termoplastlarga grafit kukuni yoki molibden disulfidi qo‘shishga asoslangan. Matritsa-asos sifatida politetroftoretilen (teflon), poliamidlar (naylon, kapron) kabilardan foydalaniladi. Bunday materiallar kerakli fizik-mexanik kompleks xossalarga egaligi bilan birga, ular uncha qimmat emas. Agar podshipniklar sifatida to‘ldirilgan termoplastlar ishlatilsa, bronzaga qaraganda yemirilish tezligini pastligi, yurishini tekisligi (avtomobil) va ekspluatatsiya vaqtida moylanmaslik kabi xossalari bilan ustun turadilar.
Ko‘pgina holatlarda PKMlar ishqalanish tarmoqlarida yarim podshipnik sifatida po‘lat asosga qoplanadilar. Bunday podshipniklar metall podshipniklar o‘rnini to‘la egallaydi. Hozirgi kunda politetraftoretilendan olingan tolalar va kompleks iplar katta ahamiyat kasb etmoqda. Buning uchun dastlab organik, metall yoki shisha tolali mato olinadi. Olingan mato metall yoki shishaplast qattiq joyga yelimlanadi.
Tolalar asosida olingan antifriksion qoplamalar sharnirli birikmalar va vtulkalar sifatida samolyotsozlikda, mashinalarda boshqarish rullari sistemalari, shuningdek yuqori yoki katta kuchlanishlarni past sirpanish tezliklari bilan qo‘shilgan joylarda ishlatiladi.
Armirlangan reaktoplastlar asosida olingan PKMlar keskin burilish talab qilinadigan joylarda dengiz transportida keng qo‘llanilmoqda.
Yuqorida biz PKMlarni texnikada va kurilishda keng qo‘llanilishi haqida fikr yuritdik. PKMlar shuningdek elektronika, radio va elektrotexnika, antikorrozion qoplamalar, irrigatsiyada, gidroizolyasiyada va boshqa ko‘plab joylarda ham keng ko‘llanilib kelmoqda.
PKMlar shuningdek xalq iste’mol mollari sifatida va meditsinada ham keng qo‘llaniladi.
Xalq iste’mol mollari va mebellar mashinasozlik va qurilish kabi tarmoqlarga o‘xshab materiallarga katta talab ko‘ymaydi. Lekin bu yerda talablar turli-tuman. Masalan mebellarning ayrim turlari oz vaqtda 200 kg va uzoq vaqtda 100 kg yukka chidamli, zarbga chidamli va uzoq ishlatilish muddatiga ega bo‘lishi kerak. Mebellarni PKMlardan konstruksiyalash belgilangan talablardan chetga chiqishini talab qiladi. Masalan, krovatlar korpuslarini PKMlar barcha turlaridan yasash mumkin. Lekin bu krovatlar burchaklariga oyoqchalar o‘rnatganda polimer materiallarni kerakli qattiqlikni hamisha ta’minlab bera olmaydilar. Shuning uchun bu yerda asosiy vazifa materialni va konstruksiyani to‘g‘ri tanlashdir. Xalq iste’mol mollari sifatida qo‘yilgan to‘ldirilgan kompozitsion materiallar va tolasimon to‘ldiruvchilar bilan to‘ldirilgan PKMlar keng ishlatiladi. To‘ldirilgan reaktoplastlardan (press -poroshoklar) radiopriborlar korpuslari elektro xo‘jalik asboblari tayyorlanadi. Asbest bilan to‘ldirilgan materiallar esa xo‘jalik elektr asboblari ruchkalari, knopkalar, elektr isitkichlar, rostlash ruchkalari yasaladi.
Press materiallardan podnoslar, kuldonlar, soat korpuslari yasaladi. To‘ldirilgan polimerlar yuvinish xonalarini jihozlashda ham ishlatiladi. Ko‘pgina qatlam plastiklar mebellarga bezak berishda, pollar sifatida ishlatiladigan koplamalar uchun yashiklar (kursilar), stollar tayyorlashda ishlatiladi.
Hozirgi kunga kelib qimmatbaho tabiiy materiallar o‘rnini bosuvchi PKMlar yaratilmoqda. Bunga misol qilib, sun’iy terini olish mumkin. Matolar bilan armirlangan termoplastlar mebel sanoatida sun’iy charm sifatida ishlatilmoqda. Polivinilxlorid va poliuretanlar agar bir tomonlama mato bilan armirlansa, poyafzal kiyim va galanteriya maxsulotlari tayyorlashda ishlatiladi. Suv bilan to‘ldirilgan to‘yinmagan poliefirlarni xossalari polimer matritsa bilan suyuq dispers faza hosil qilib yog‘ochni xossalariga juda yaqin bo‘lib qoladi. Bunday mahsulotdan juda qiyin shaklli buyumlar yasash mumkin. Ular mustaxkam va qattiq. Bunday materiallar tashqi tuzilishi xossalari bilan yog‘ochga o‘xshash, lekin arzon. Ishlab chiqarilgan maxsulotlar tarkibida 50 dan 70% gacha suv bo‘ladi. Bunday materiallarni bir dan-bir kamchiligi ularni tarkibidagi suvni parlanib ketishi va buning natijasida maxsulotni darz ketishi va buzilishidir.
PKMlardan polimer aralashmalari, AVS-plastiklar maxsulotni qadoqlashda, saqlashda foydalaniladi (masalan, qog‘oz bilan dublirlangan polietilendan sutni qadoqlash uchun paketlar yasaldi).
PKMlarni meditsinada tutgan o‘rni ham juda katta. Ulardan meditsina uchun turli texnika asboblari, apparaturalari yasashda foydalaniladi.
Oxirgi yillarda PKMlar yaratishni nazariy asoslariga, sirt xodisalari, fizik-kimyosiga asoslanib turli tuman PKMlar yaratilmoqda. Oxirgi yillarda yaratilayotgan PKMlarni quruq va xo‘l metall sirtiga qoplash mumkin. Bir-biriga turlari o‘tuvchi polimerlar asosida olingan PKMlar barcha xossalari jihatidan an’anaviy konstruksion materiallardan ustunlik qilmoqda.
Foydalangan adabiyotlar
Lipatov Yu.S. Kompozitsionnыe polimernыe materialы. Kiev, "Naukova dumaka", 1976,192s.
Lipatov Yu.S. Fizicheskaya ximiya napolnennыx polimerov. M, "Ximiya" 1977g. 305s.
Lipatov Yu.S. Budushee polimernыx kompozitsiy. Kiev. "Naukova "dumka", 1984g. 135s.
Lipatov Yu.S. Mejfaznne yavleniya v polimerax. Kiev. "Naukova dumka", 1980g. 260s.
|
| |
