6.2. Ishlab chiqarish korxonalarining ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi. Korxonalarni ixtisoslashuvi deb, bir turdagi ishlab chiqarishni o’zida
mujassamlashtirgan korxonalar yig’indisiga aytiladi. Korxona ixtisoslashuvining
uch shakli mavjud: predmet, detal va texnologik.
Ishlab chiqarishni tashkil etish va ijtimoiy mehnatning shakli bu ishlab
chiqarish korxonasining ixtisoslashuvidir.
Sanoatda ixtisoslashuvning quyidagi shakllari mavjud:
Buyumlar bo’yicha ixtisoslash . Buning mohiyati shundaki ishlab chiqarish
korxonasi tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashadi ya’ni ayrim
korxonalarni texnologik jihatdan bir-biriga o’xshash bo’lgan va cheklangan
miqdordagi mahsulot turlarini ishlab chiqarishga moslashtirishdir;
Qismlar (agregatlar) bo’yicha ixtisoslashish -korxonalarni texnologik
jihatdan bir-biriga o’xshash bo’lgan cheklangan miqdorda qismlarni ishlab
chiqarishdir;
Тexnologik ixtisoslashish -korxonaning ayrim texnologik jarayonlarni
bajarishdir. Ayrim hollarda ular alohida korxonalar miqyosida uyg’unlashtiriladi.
Korxonalarda
ishlab
chiqariladigan
mahsulot
turlarining
kengayishi
ixtisoslashishning doimo rivojlanishi va mukammallashuvining zarurligini
ifodalaydi. Masalan, mashinasozlikda buyumlar bo’yicha ixtisoslashish – ma’lum
ishlab chiqarish tarmoqlari yoki ish turlari (paxta terish, yul qurilishi) uchun
mashinalar ishlab chiqarishni mujassamlashuvi yunalishida rivojlanmoqda. Bunday
ixtisoslashish konstruktorlarga ayrim tarmoqlarda mashinalarning ishlash
sharoitlarini chuqurroq o’rganish hamda mukammalroq texnika yaratish imkonini
kengaytiradi. Bir korxona miqyosida tugallangan holatda mahsulot ishlab
chiqarishni tashkil etilishi unga doimo xizmat qilib, zarur qismlarni yetkazib
beruvchi ixtisoslashgan korxonalarni tashkil etilishini taqazo etadi. Chunki barcha
xil mahsulot ishlab chiqarishni bir korxonaga to’plash mumkin emas. Shu tufayli
110
qismlar yoki mahsulotning bo’laklarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan zamonaviy
korxonalar tashkil etilgan.
Korxonalarning texnologik ixtisoslashuviga mashinasozlik zavodlari uchun
tayyor qismlar ishlab chiqaruvchi, quyuvchi va temirchi-presslovchi zavodlar,
to’qimachilik fabrikalari uchun ip-yigiruv fabrikalari misol bo’la oladi.
Ixtisoslashgan darajsining asosiy ko’rsatkichlari:
ixtisoslashgan korxonalarning ishlab chiqargan mahsulotini shu mahsulot
turining umumiy hajmidagi salmog’i. Korxonalarning ixtisoslashish darajasining
muhim ko’rsatkichlaridan yana biri-bu ishlab chiqaradigan, texnologik jihatdan
o’xshash bo’lgan assotimentida buyumlarning gruppalari, turlaridir. Korxona ishlab
chiqaradigan mahsulotlarning turlari qancha kam bo’lsa, uning ixtisoslashuv
darajasi shuncha yuqori bo’ladi. Korxona tarkibidagi ixtisoslashuvni ta’riflash
uchun quyidagi ko’rsatkichlardan foydalanish mumkin;
Dastgohlarning ilg’or turlarini maxsus, avtomatik va boshqa ushbu korxona
yoki sex dastgohlarining umumiy miqdoridagi salmog’i.
Potok liniyalarida o’rnatilgan dastgohlarning salmog’i. Masalan, potok
usulida ishlab chiqarishda band bo’lgan metall qirquvchi dastgohlarning hamma
asbobuskunalarga nisbati(%).
Korxona ishlab chiqaradigan turli mahsulotlarda yoki bir shaklga keltirilgan
detallar va qismlarning salmog’i.
Korxonalarni ixtisoslashuvini xarakterlovchi ko’rsatkichlar:
Ixtisoslash korxonalarning yillik mahsulotdiga ulushi;
Хodimlarning o’rtacha yillik soni;
Asosiy fondlarni o’rtacha yillik qiymati;
Ixtisoslashuv darajasi;
Ixtisoslashuvning yillik samarasi.
Korxonalarning kooperatsiyalashuvi - bu malum bir mahsulotlarni ishlab
chiqarishda
bir
necha
korxonalarning
hamkorlikda
ishtirok
etishi.
Kooperatsiyalashuv
tarmoq-territorial
tamoyilda
amalga
oshiriladi.
111
Kooperativlashtirish korxonalarning qaysi tarmoqqa taaluqliligi nuqtai nazardan
tarmoq va tarmoqlararo ishlab chiqarish kooperatsiyasi shakllangan.
Sanoatda
ixtisoslashishning
shakllangan
turlariga
muvofiq
kooperativlashtirishning quyidagi turlari mavjud:
