RESPUBLIKA SANOATIGA UMUMIY TAVSIF
Sanoat - bu ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Demak, Sanoat ob’ektiv reallik (borliq)ning in’ikosi va yuksak umumlashmasidir. Uning alohida tarmoq, ya’ni ijtimoiy ishlab chiqarishning alohida sohasi bo’lib yuzaga kelishi ishlab chiqarish kuchlari va ijtimoiy mehnat taqsimotining rivoji bilan tarixiy jihatdan bog’liqdir. Sanoat ham ob’ektiv borliqning muhim hodisalari qatorida ma’lum davr (vaqt va fazo) da dunyoga kelgan, muayyan qonun va qoidalar asosida rivojlangan, ma’lum miqdor va sifatlarga, zaruriyat va imkoniyatlarga ega bo’lgan hamda ziddiyatlar qurboni ham bo’lgan.
O’zbekiston sanoati ham o’z taraqqiyoti jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o’tgan. Eng avvalo, uy sanoati (“Ona qornidagi sanoat“), so’ngra, hunarmandchilik, ya’ni xonaki sanoat, kooperatsiya, manufaktura, fabrika kabi shakllari yuzaga kelgan. Hunarmandchilik, hunarmandlik - milliy-anʼanaviy mayda tovar ishlab chiqarish, oddiy mehnat qurollari yordamida yakka tartibda va qoʻl mehnatiga asoslangan sanoat turi; shunday mahsulotlar tayyorlanadigan kasblarning umumiy nomi. Bu yerda hunarmandchilikning juda ko’p turlari, ya’ni kulolchilik, duradgorchilik, toshtarashlik, binokorlik, o’ymakorlik, kashtado’zlik, ko’nchilik, to’quvchilik va tikuvchilik, temirchilik, misgarlik va zargarlik, degrezlik, rixtagarlik, zardo’zlik, bo’yoqchilik, tunukasozlik va boshqalar keng tarqalgan.Kulollik, Kulolchilik - hunarmandlikning loydan turli buyumlar (terrakota, sopol idish, qurilish materiallari va boshqalar) tayyorlaydigan turi. Kulolchilikda asosiy xom ashyo - tuproq. Kelib chiqishi va tarkibi turlicha boʻlgan tuproqlardan turli xil kulollik buyumi yasash jarayoni. Zargarlik - badiiy hunarmandlik soxasi; oltin, kumush, mis, qalay kabi rangli metallardan zebziynat buyumlari (taqinchoqlar), bezak buyumlari yasash kasbi. Zargarlar bezak buyumlari tayyorlashda quyish, bolgʻalab (zarb berib) yasash, hallash (oltin va kumush suvi yuritish), oʻyib yoki boʻrttirib naqsh yasash, bosma, zigʻirak, sovotkori, qolipaki, shabaka kabi usullardan keng foydalanadi. Degrezlik, choʻyangarlik - 1) choʻyan eritib, undan turli buyumlar quyish kasbi. Oʻzbekiston hududida qadimdan choʻyandan urush qurollari, hunarmandlik, q.x. va roʻzgʻor buyumlari (mas, qozon) yasalgan. Temirchilik - 1) temirni bolgʻalab turli buyumlar (ketmon, oʻroq, tesha va boshqalar) yasash kasbi. T. kishilik jamiyatining eng qadimgi davrlarida paydo boʻlgan. Mil. av. 3-4ming yillikda Eron, Mesopotamiya, Misrda temirni sovuklayin va qizdirib bolgʻalab, turli xil aslahalar, mehnat qurollari va boshqa buyumlar yasalgani maʼlum. Bu yerda hunarmandchilik (“Xonaki sanoat“) bronza asrida dehqonchilikdan ajralib chiqqan. Milodning dastlabki asrlarida hozirgi O’zbekiston hududida anchagina hunarmandchilik markazlari tashkil topgan. IX-X asrlarda ip, mato, gilam bo’yicha Xiva va Shosh, mis va temirdan aslaha, pichoq tayyorlash bo’yicha Farg’ona, shoyi matolar, shisha mahsulotlar
tayyorlash bo’yicha Buxoro dunyoga tanilgan. XII-XIII asrlarda rivojlanish pasayib, Temuriylar davlatining vujudga kelishi bilan hunarmandchilik yana rivoj topgan. Pichoq - 1) bir tomoni charxlab oʻtkirlangan, plastinkasimon uzunchoq keskir asbob. P. asosan tigʻ va dasta (sop) dan iborat. Tigʻ P.ning kesadigan qismi hisoblanadi. Dastasi (sopi) yogʻoch, suyak, plastmassa va baʼzan temirdan ishlanadi. 14-asr oʻrtalarida barlos beki oʻgʻli Temur Taragʻay buyuk siyosiy arbob sifatida tarix sahnasida namoyon boʻladi. Nufuzli turk amiri Qazagʻon nabirasi - Samarqand hukmdori Xusayn bilan ittifoqchilikda Temur Movarounnahrni birlashtirish va uni moʻgʻil bosqinidan ozod qilish uchun kurash boshlaydi. Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent, Shahrisabz kabi shaharlarning ishlab chiqarish munosabatlarida hunarmandchilik alohida ahamiyat kasb etgan.Shahrisabz - Qashqadaryo viloyatidagi shahar. Shahrisabz tumani maʼmuriy markazi (1926 yildan). Kitob-Shahrisabz vohasida. Katta Oʻzbekiston trakti yoqasida joylashgan. Sh. jan.dan Tanxozdaryo, shim.dan Oqsuv daryosi oqib oʻtadi. Samarqand - Samarqand viloyatidagi shahar. Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi (1938 yildan). 1925-30 yillarda Respublika poytaxti. Oʻzbekistonning jan.gʻarbida, Zarafshon vodiysining oʻrta qismida (Dargʻom va Siyob kanallari orasida) joylashgan. XIX asr oxiriga kelib, O’zbekistonda hunarmandchilikning 30 ga yaqin turi rivoj topgan. XX asr boshlarida esa hunarmandchilikning asosiy qismi artellarga, keyinchalik zavod va fabrikalarga, badiiy buyumlar korxonalariga aylantirilgan.
XVIII asrning 60-70-yillarida Angliyada ro’y bergan Sanoat to’ntarilishidan keyin O’zbekistonda asta-sekin manufakturadan mashinalashgan industriyaga o’tish boshlandi. Xomashyoga birlamchi ishlov beradigan sanoat sohalari (paxta tozalash, ipak tortish, vino, konserva, moy zavodlari) vujudga keldi.
XX asrda O’zbekiston sanoatida juda katta o’zgarishlar ro’y berdi. Agar asr boshlarida sanoat mahsulotining eng muhim turlaridan 5-10 xili (paxta tolasi, xom ipak, o’simlik moyi, uzum vinosi, g’isht, ganch va boshqalar) ishlab chiqarilgan bo’lsa, hozirgi paytda yuzlab-minglab turlari tayyorlanmoqda.
Sanoat moddiy ishlab chiqarishning asosiy va yetakchi tarmog’idir. Sanoatning vujudga kelishi va rivojlanishi ishchilar sonining oshishi va uning jamiyatdagi mavqei ko’tarilishiga olib keladi. Mustaqillik davrida jamiyatni tarixiy jihatdan yangilashda ishchilarning avangardlik roli to’g’risida gap yuritilar ekan, faqat ishchilar sinfigina mehnatkashlar ommasining birlashuviga, jipslashuviga va istiqlolni himoya qilishga, mustahkamlashga va uni uzil-kesil ta’minlashga yordam bera oladi, deyish mumkin. Ana shu fikrni O’zbekiston voqe’ligi kun sayin tasdiqlamoqda. O’zbekiston ishchisi respublika yalpi ijtimoiy mahsulotining, milliy daromadning asosiy qismini bunyod etmoqda, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini yuqori darajaga ko’tarishda faol ishtirok etayotir.
O’zbekiston respublikasi ishchilari qiyofasida ham barcha rivojlangan mamlakatlar ishchilaridagidek, ongli industrial mehnatkashning va insonlar munosabatining yuksak normalari va umuminsoniy tamoyillarini, qadriyatlarini qaror toptiruvchi, yangi hayot uchun ilg’or kurashchi hislatlari bir butun bo’lib mujassamlashgan.
Sanoat tarmoqlari bo’yicha korxonalar soni
|
2000
|
2002
|
2003
|
2004
|
2005
|
2006
|
2007
|
Jami sanoat
|
13034
|
13525
|
14121
|
14104
|
14321
|
14568
|
16032
|
Shu jumladandan: elektroenergetika
|
68
|
71
|
70
|
63
|
60
|
60
|
58
|
Yoqtlg’i
|
27
|
41
|
44
|
44
|
57
|
62
|
65
|
Shundan neft qazib chiqarish
|
6
|
6
|
6
|
4
|
6
|
4
|
4
|
Neftni qayta ishlovchi
|
4
|
6
|
6
|
9
|
15
|
16
|
19
|
Gaz
|
10
|
18
|
24
|
26
|
30
|
36
|
36
|
Ko’mir
|
7
|
11
|
8
|
5
|
6
|
6
|
6
|
Қora metallurgiya
|
29
|
33
|
31
|
35
|
44
|
53
|
59
|
Rangli metallurgiya
|
50
|
58
|
57
|
52
|
62
|
55
|
53
|
Ximiya va neftximiyasi
|
353
|
408
|
417
|
2007
|
492
|
500
|
610
|
Shundfn
|
|
|
|
|
|
|
|
Ximiya
|
283
|
305
|
372
|
425
|
435
|
440
|
534
|
Neftximiya
|
26
|
37
|
45
|
57
|
57
|
60
|
76
|
Mashinasozlik va metalni qayta ishlash
|
3150
|
3155
|
3184
|
3142
|
3166
|
2885
|
3092
|
Shundan
|
|
|
|
|
|
|
|
Mashinasozlik
|
547
|
628
|
679
|
660
|
711
|
744
|
813
|
Elektrotexnika
|
58
|
82
|
101
|
104
|
105
|
113
|
116
|
Stanoksozlik va asbob uskuna
|
28
|
35
|
39
|
38
|
38
|
40
|
30
|
Avtomabil
|
29
|
37
|
37
|
48
|
50
|
61
|
80
|
Traktor va qishloq xo’jaligi mashinasozligi
|
37
|
45
|
43
|
45
|
48
|
57
|
61
|
o’rmon . yog’ochni qayta ishlash sellyuloza va qog’oz
|
707
|
697
|
768
|
749
|
737
|
737
|
828
|
Shundan
|
|
|
|
|
|
|
|
Yog’och tayyorlash
|
21
|
11
|
7
|
7
|
8
|
10
|
11
|
Yog’ochni qayta ishlash
|
637
|
632
|
686
|
638
|
631
|
648
|
727
|
Sellyuloza va qog’oz
|
49
|
54
|
75
|
104
|
98
|
79
|
90
|
Қurilish materiallar sanoati
|
1946
|
1904
|
1917
|
1853
|
1821
|
1792
|
2011
|
Yengil sanoat
|
1642
|
2090
|
2280
|
2206
|
2371
|
2502
|
2797
|
Shundan
|
|
|
|
|
|
|
|
To’qimachilik
|
612
|
856
|
956
|
927
|
1029
|
1077
|
1150
|
Tikuvchi
|
843
|
1043
|
1124
|
1051
|
1107
|
1151
|
1341
|
Teri mo’yna va oyoq kiyimi
|
175
|
180
|
193
|
216
|
227
|
259
|
295
|
Oziq ovqat
|
3246
|
3352
|
3453
|
3646
|
3560
|
4036
|
4410
|
shundan
|
2376
|
2319
|
2436
|
2522
|
2525
|
2995
|
3118
|
Go’sht va sut
|
822
|
985
|
968
|
1087
|
981
|
1007
|
1230
|
Baliq
|
48
|
48
|
49
|
37
|
54
|
34
|
62
|
va boshqalar
|
|
|
1900
|
1832
|
1951
|
1886
|
2049
|
Sanoat taraqqiyotining muhim qonuniyatlaridan biri sanoat xodimlarining madaniy-texnikaviy, ma’naviy-ma’rifiy darajasining o’sishi, ishlab chiqarish malakasi va tajribasining tinmay oshib borishidir.
O’zbekiston mehnatkashlarining bilim va ko’nikmasi, ishlab chiqarish malakasi va mahorati, madaniy va ma’rifiy saviyasini yuqori darajaga ko’tarish bo’yicha amalga oshirilayotgan ishlarda ham sanoatning yuqori o’rin tutishini ko’rish mumkin.
Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatining moddiy bazasi, el-yurtda tinchlik va barqarorlikni saqlashning muhim omili, qo’shni mamlakatlar mustaqilligini, hamkorligi va birdamligini ta’minlovchi muhim sohadir. O’zbekiston davlati mudofaasini kafolatlashda sanoatning roli bebahodir.
Sanoat shunday tarmoqki, barcha mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va tashkiliy intilishlari, ularning xo’jalik jihatdan birlashishi, ya’ni iqtisodiy integratsiya tavsifida o’z ifodasini topadi. Natijada barcha mamlakatlarning tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslaridan, fan-texnikaning barcha yutuqlaridan oqilona foydalinish imkoniyatlari yuzaga keladi.
Sanoat, ayniqsa og’ir sanoat butun ijtimoiy ishlab chiqarishni idustrlashtirish muammolarini hal etish kalitidir. Shu sababli jamiyatning moddiy-texnika bazasini qaytadan qurish ishini o’zbek halqi Prezident rahbarligida umuman sanoat, xususan, uning eng muhim sohalarini rivojlantirishdan boshladi. Chunki bu sohalar O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy qudratini, xalq farovonligini yanada oshirishning poydevori bo’lib hisoblanar edi, bundan keyin ham shunday bo’lib qolaveradi.
Mehnatni ijtimoiy tashkil etishning eng oliy turi – konsentratsiyaning yuqori darajasi bilan kichik biznes va tadbirkorlikni uyg’unlashtirish asosida ijtimoiy ishlab chiqarishni uyushtirishning ilg’or usullari-ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish va kombinatlashtirish ham sanoat sohasida hukmronlik qiladi va yaxshi samaralar beradi.
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishni ta’minlovchi buyuk harakatlantiruvchi kuch – bu raqobat, ya’ni bellashuv, raqiblar kurashi ham sanoat sohasida rivoj topadi. Kurash - sport turi, belgilangan qoidaga muvofiq ikki sportchining yakkama-yakka olishuvi. Kurashish sanʼati koʻp xalqlarda qadim zamonlardan buyon maʼlum. K. ayniqsa Yunonistonda keng tarqalib, qad. olimpiada musobaqalaridan doimiy oʻrin olib kelgan. Ilg’or texnika va texnologiyalardan foydalanish, materiallarning yangi turlarini yaratish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishdagi mahsulotlarning raqobatbardoshligini yuqori darajaga ko’tarish, ishlab chiqarishning boshqa bir qator texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilash asosida uning samaradorligini ko’tarish uchun harakat va boshqa mehnat an’analari ham avvalo, sanoat sohasida vujudga keldi va kelmoqda.Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Mustaqillikning afzalliklari va Davlatning iqtisodiy siyosati sanoatning yetakchi o’rnini yanada oshirmoqda. Islohotlarning asosiy yo’nalishlari va ularning yechimini topish dastavval sanoat sohasida amalga oshirilmoqda va yaxshi samara bermoqda. Samara (1936-91-yillarda Kuybishev "Куйбышев") - Samara (rus. Самара) Rossiya Federatsiyasidagi shahar, Samara viloyati markazi. Volga daryosining chap sohilidagi port shahar. Volgaga Samara daryosi quyilgan joyda joylashgan.
II bob. O’ZBEKISTONNING YENGIL SANOATI TARMOQLARI GEOGRFIYASI
2.1 O’ZBEKISTON YENGIL SANOATI TARMOQLARI
Yengil sanoat tarmog’i barcha rivojlangan mamlakatlar kabi bizning respublikamizda ham davlat byudjetiga tushadigan asosiy daromadlar manbaidan biri bo’lib hisoblanadi. Yengil sanoat keng ko’lamli va sertarmoq sohadir. O’zbekiston iqtisodiyotida yengil sanoatning ulushi alohida va ko’p qirralidir. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlaydigan yengil sanoat korxonalari respublika agrosanoat majmuining tarkibiy qismidir. U o’z ichiga paxta va ipak tolalarini qayta ishlash, charm mahsulotlarini ishlab chiqarish va boshqalarni qamrab oladi.
Bu soha respublika sanoatini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etadi hamda mamlakat iqtisodiyoti uchun juda muhim rol o’ynaydi. Chunki:
-birinchidan, bu sohada keng xalq iste’mol mollari ishlab chiqariladi;
-ikkinchidan, sohada ko’p ishchilar faoliyat ko’rsatadilar hamda qo’shimcha ish joylarini yaratish imkoniyati yuqori;
-uchinchidan, sohadagi eksprot salohiyatining ko’tarilishi mamlakat iqtisodiy salohiyatini o’sishi va pirovard natijada, respublikada aholi farovanligining o’sishi bilan chambarchas bog’liqdir.
XX asr boshlarida O’zbekistonda yengil sanoat sohasi asosan paxtani qayta ishlash korxonalaridan iborat bo’lib, yalpi sanoat mahsulotining qariyb 4G’5 qismi shu sohaga to’g’ri kelgan. 1920-yillardan paxta tozalash zavodlari, pillakashlik, yigiruv-to’quv, tikuvchilik, poyabzal fabrikalari qurila boshladi.
Hozirgi davrda O’zbekiston yengil sanoati ko’p tarmoqli industrial kompleks bo’lib, uning tarkibida paxta tozalash zavodlaridan tashqari to’qimachilik, trikotaj, shoyi to’qish, tikuvchilik, ko’n-poyabzal, gilamchilik, chinni-fayans buyumlari va attorlik mollari ishlab chiqarish sohalarida 190 ga yaqin korxona bor. Ularning asosiy qismi-to’qimachilik, tikuvchilik, trikotaj va chinnisozlik korxonalari «o’zbekengilsanoat» davlat-aksiyadorlik kompaniyasi (2002), pillakashlik va ipakchilik korxonalari «o’zbek ipagi» uyushmasi (1998), charm va poyafzal korxonalari «o’zbekcharmpoyafzali» uyushmasi (2000) tarkibiga kiradi.
Yengil sanoat tarmog’i aholining iste’mol buyumlariga, ya’ni kiyim-kechak, poyafzal, trikotaj mahsulotlariga bo’lgan shaxsiy ehtiyojlarini qondiradi. Shu bilan bir qatorda, muzkur buyumlarni ishlab chiqarishga hamda sanoatning boshqa tarmoqlarida foydalaniladigan materiallar (texnik gazlama, ip, tabiiy va sun’iy charm, mo’yna va hokazolar) ni tayyorlab berishga xizmat qiladi. Ushbu tarmoqning barcha korxonalari «o’zbekengilsanoat» DAK tasarrufida bo’lib, bir qator yo’nalishlarda ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanadi va quyidagi turlarga bo’linadi.
|
