|
Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti fizika-matematika fakulteti
|
| bet | 7/10 | | Sana | 16.05.2022 | | Hajmi | 0.5 Mb. | | #21211 |
Bog'liq Nizomiy nomidagi toshkent davlat Bioxilma-xillikni saqlash masalalari. Reja, Tat, Makroiqtisodiyot tahlili va pragnozlash, MENGA JUDA ZARUR, курс иши баённомаси (1), ЮТУҚЛАР РЎЙХАТИ , 4-kurslarga buyruqdan ko\'chirma (5), Andijon davlat universiteti rektori, METHODOLOGY GUIDE, iqtisodda tezis, 11-sinf darslik 2018, sintaktik aloqa, pratsedura, foydalanuvchim prat va funkFoton. Yorug`lik bosimi
Kvant tasavvurlarga ko‘ra yorug‘lik — bu maxsus zarralar — „foton“lar oqimidir. Fotonlar yorug‘lik tezligida tarqalib, ma’lum energiya va impulsga ega. Foton energiyasi
E = hν ( 11 )
Ifoda orqali, impulsi esa
p hν/c ( 12 )
ifodadan aniqlanadi. Har bir foton tinchlikda massaga ega emas (m0 = 0) va yorug‘lik tezligida
m = E/c2 yoki m = hν/c2 ( 13 )
massaga ega bo‘ladi. Ushbu mulohazalardan shunday deyish mumkin: tinchlikda foton mavjud bo‘lmaydi. Monoxromatik yorug‘likda barcha fotonlar bir xil energiya, impuls va massaga ega. Fotonlar — elektromagnit nurlanish kvantlari vakuumda 3·108 m/s tezlik bilan tarqaladi. Ammo ularning biror muhitdagi tezligi shu muhitning absolut sindirish ko‘rsatkichiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni: v = c/n.
Fotonlar atom, molekula va ionlarning biror „g‘alayonlangan“ energetik holatdan „turg‘un“ holatga o‘tishida hosil bo‘ladi. Shuningdek, biror zaryadli zarralarning tezlanishi yoki tormozlanishida ham fotonlar yuzaga keladi va ular zaryadga ega emas.
Yorug‘likning moddaga ko‘rsatilgan ta’sirlarini o‘rganishni davom ettiramiz. Yorug‘likning yana muhim bir ta’siri uning bosimidir. Yorug‘likning bosimi yorug‘lik elektromagnitik nazariyasining rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Yorug‘lik o‘zi yoritayotgan jismlarga bosim berishini Kepler aytgan bo‘lib, u o‘zining bu g‘oyasini kometalar quyruqlari shaklini o‘rganishi asosida ilgari surdi.
Yorug‘lik bosimi haqidagi g‘oyani Nyutonning yorug‘likning zarralar nazariyasidan ham tushuntirish mumkin. Bu nazariyaga muvofiq, yorug‘lik zarralari yorug‘lik nurini qaytaradigan yoki yutadigan jism sirtiga tushganida foton impulslarining qiymati o‘zgaradi, ya’ni bosim vujudga keladi. Maksvell yorug‘likning elektromagnit nazariyasi asosida yorug‘lik bosimi mavjudligini nazariy hisoblab chiqdi. Ushbu nazariyaga ko‘ra yorug‘lik ko‘ndalang elektromagnit to‘lqin bo‘lgani uchun o‘tkazgich (ko‘zgu yoki yutuvchi jism) sirtiga tushganda, sirt tekisligida yotgan elektr vektori o‘sha vektor yo‘nalishi bo‘yicha tok hosil qiladi. Yorug‘likning magnit maydoni o‘sha tokka Amper qonuniga asosan shunday kuch bilan ta’sir qiladiki, bu kuchning yo‘nalishi yorug‘likning tarqalish yo‘nalishi bilan bir xil bo‘ladi. Bosim kuchi yorug‘lik intensivligiga proporsional bo‘ladi. Maksvell yorug‘lik dastasini parallel deb, yorug‘lik bosimi P ni yorug‘lik energiya zichligi U ga teng deb qaradi. Bunda yorug‘lik ta’sir qilayotgan modda absolut qora jism deb qaraladi. Agar jismning qaytarish koeffitsiyenti nolga teng bo‘lmay, biror R qiymatga ega bo‘lganda, yorug‘lik bosimi
P=(1+R)·U ( 14 )
ifoda orqali hisoblanadi. Sirt ideal ko‘zgu bo‘lsa, R=1 bo‘lib, bosim uchun P = 2U ifodani olamiz.
Agar 1 sm2 yuzaga 1 s ichida normal (tik) tushayotgan yorug‘lik energiyasi, ya’ni yoritilganlikni E orqali ifodalasak, u holda yorug‘lik energiya zichligini E/c ifodaga almashtirsak bo‘ladi. Bu ifodada c — yorug‘likning bo‘shliqdagi tezligi. Shunday ekan yorug‘lik bosimini yana quyidagi ko‘rinishda yozsak bo‘ladi:
P = E/c ( 1 + R ) ( 15 )
Maksvell hisoblashi bo‘yicha, yorug‘ kunda quyosh nurlari 1 m2 qora sirtga 0,4 mkN kuch bilan bosim beradi.
Yorug‘lik bosimini birinchilardan bo‘lib P.N. Lebedev o‘lchadi. 1889—1900 - yillarda o‘tkazilgan tajribalar o‘sha davrning eng ilg‘or laboratoriyalaridan birida (Moskvada) o‘ta nozik eksperimental qurilmada o‘tkazildi. Lebedev o‘tkazgan tajribada juda ingichka ipga osma o‘rnatilgan bo‘lib, osmada bir necha juft qanotchalar mavjud. Yupqa yengil qanotchalarning biri qoraytirilgan bo‘lib, ikkinchisi esa yaltiroq holda qoldirilgan. Havosi so‘rib olingan idish ichiga joylashtirilgan K osma juda sezgir burama tarozini tashkil qiladi. Osmaning burilishi ipga biriktirilgan ko‘zgucha va truba yordamida kuzatiladi (12 - rasm).
12 – rasm
Tajribalar turli shakldagi osmalar yordamida o‘tkazilgan edi. Lebedev tajribasidagi asosiy qiyinchilik gazning konveksion oqimlari va radiometrik ta’sirlarning mavjudligi edi. Bu ta’sirlar kattaligi asosiy yorug‘lik bosimidan bir necha yuz ming marta katta bo‘lishi mumkin edi. Konveksion ta’sirlar osma qanotchalar biror burchakka og‘ib turganda seziladi. Bu ta’sir yorug‘likning tushish burchagiga bog‘liq bo‘lmagani uchun Lebedev ushbu ta’sirlarni yorug‘lik yo‘nalishini o‘zgartirish orqali bartaraf etdi. Endi radiometrik ta’sirlarni yo‘qotish ballondagi gaz bosimini keskin kamaytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Radiometrik ta’sir siyraklashgan gazda qanotchaning yoritilgan va yoritilmagan tomonlari temperaturalari farqi hisobiga yuzaga keladi. Ballonda qolgan gazning molekulalari qanotchaning issiqroq tomonidan katta tezlikda qaytadi, o‘z navbatida osma tepki natijasida yorug‘lik tushayotgan yo‘nalishda burilishga majbur bo‘ladi. Demak, temperaturalar farqini yo‘qotish uchun juda yupqa qanotchalardan foydalanish va ballondagi bosimni keskin kamaytirish kerak, bunda radiometrik ta’sirlarni e’tiborga olmasa ham bo‘ladi. Lebedev o‘lchashlari yorug‘lik bosimining Maksvell hisoblagan nazariy qiymatlarini 20% aniqlik bilan tasdiqladi. Keyinroq 1923 – yilda Gerlax tajribalarida olingan natijalar nazariy hisoblashlarda 2% farq borligini ko‘rsatdi.
|
| |
