|
Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti
|
bet | 4/4 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 184,27 Kb. | | #228275 |
Bog'liq zarrachalar (Автосохраненный)Elementar zarracha (boshqa nomlari:fundamental zarracha, elementar zarra) parchalanishi mumkin boʻlmagan yoki parchalana olishi isbot etilmagan zarrachadir. Standart modelda kvark, lepton va bozonlar elementar zarracha, deb koʻriladi.
Oʻtmishda proton va neytron va hatto atomlar elementar zarracha, deb hisoblangan; biroq keyinchalik ularning kichikroq zarrachalardan tashkil topgani ayon boʻldi. Elementar zarrachadan birinchi boʻlib manfiy elementar elektr zaryadli elektron kashf qilingan (J. Tomson, 1897). 1919-yilda E. Rezerford (atom yadrosidan urib chiqarilayotgan zarralarni oʻrganishda) musbat zaryadli va elektron massasiga qaraganda 1840-marta katta massali protonni kashf qildi. Ingliz fizigi J. Chedvik zarralarning berilliy bilan oʻzaro taʼsirini oʻrganishda neytral zarra — neytronni kashf qildi (1932). Neytronning massasi protonning massasiga juda yaqin. Bu uchta zarra (elektron, proton va neytron) atom tuzilishida qatnashadi. Hozirgi paytda maʼlumki, boʻlinmas Elementar zarracha hisoblangan proton va neytron murakkab tarkibiy tuzilishga ega.
P. Dirak massasi elektron massasiga teng, lekin musbat zaryadli zarra — pozitronning tabiatda mavjudligini nazariy ochgan boʻlsa, amerikalik fizik K.D. Anderson uni kosmik nurlar tarkibida qayd qildi (1932).
Barcha elementar zarrachalar ularning spiniga qarab, bozon yoki fermionlarga ajratiladi. Fermionlar yarim spinga ega boʻlib, materiyani tashkil etadi; fundamental kuchlar maydonlari asosi boʻlmish bozonlar esa butun spinlidir.
Kvarklar — yuqori, quyi, mahliyo, gʻalati, ust, ost
Leptonlar — : elektron, muon va tau lepton
Bozonlar butun spinli zarrachalardir. Bose-Einstein statistikasiga boʻysunishadi. Bozonlar elementar (masalan, foton) yoki murakkab (masalan, mezon) boʻlishi mumkin. Bozonlar kuch maydonlarini tashkil etadi. Fermionlardan farqli oʻlaroq, bir necha bozon bitta kvant holatini (yaʼni, bir vaqtning oʻzida bitta joyni) egallashi mumkin.
Fermion yarim spinli elementar zarrachadir. Italyan fizigi Enrico Fermi sharafiga shunday nomlangan. Fermionlar Fermi-Dirac statistikasiga boʻysunadi. Fermionlarga proton va elektron misol boʻlishi mumkin.
Bozonlardan farqli oʻlaroq, berilgan vaqtda kvant holatida faqatgina bitta fermion boʻlishi mumkin (Pauli prinsipi). Yaʼni, fazoning bir nuqtasini bittadan koʻp fermion egallasa, har bir fermion xossalari (masalan, spini) boshqalarinikidan farq qilishi zarur. Shuning uchun fermionlar materiya, bozonlar esa nurlanish asosini tashkil etadi (biroq ular orasidagi farq kvant fizikasida hali toʻla-toʻkis ayon emas).
Lepton kuchli oʻzaro taʼsirda qatnashmaydigan yarim spinli elementar zarrachadir. Leptonlar fermionlar oilasiga kiradi. Leptonlarning uch xili bor: elektron, muon va tau lepton.
Test
Zarrachalar qanday xususiyatlarga ega ?
Energiya
Massa
A va B *
Mikrozarralar qatorini belgilang
Atom yadrosi, elektronlar, nuklonlar*
Atom yadrosi, protonlar, fermionlar
Proton, elektron, neytron
Tinch turgan modda zarralari massaga egami?
Yo’q
Ha *
T.j.y
Oq yorug’likni turli rangdagi nurlar dastasiga taqsimlab yuboradigan hodisani belgilang
Interferensiya *
Difraksiya
Fotoelektr effekti
Zarracha o’zini xuddi to’lqindek va to’lqin esa o’zini zarrachadek tutsa kerak degan taxmin kimga tegishli?
Ervin Shryodinger
Klinton Devisson
Lui de Broyl *
K.D. Anderson qaysi zarrachani kosmik nurlar tarkibida qayd qildi?
Elektron
Pozitron*
Neytron
Barcha elementar zarrachalar ularning spiniga qarab qaysi zarrachalarga ajratiladi?
Bozon va fermionlar*
Fermionlar va kvarklar
Kvarklar va bozonlar
Elementar zarrachadan birinchi bo’lib qaysi zarracha kashf qilingan?
Neytron
Positron
Electron *
Yarim spinli elementar zarrachani belgilang?
Lepton
Fermion *
Bozon
Italyan fizigi Enrico Fermi sharafiga nomlangan zarracha qaysi?
Lepton
Fermion *
Bozon
Foydalanilgan adabiyotlar:
Modda tuzilishi. G. A. Ixtiyarova, A. A. Yulchibayev. Toshkent 2015
Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan. Filipp Boll, Brayan Klegg, Leon Klifford, Endryu Mey.
Muzaffar Qosimov tarjimasi, www.Orbita.Uz kutubxonasi 2018.
|
| |