Jadval 26. Minerallarni elektr xossalari
№
|
Mineral
|
Elektr xossalari
|
Solishtirma qarshiligi, Om
|
Dielektrik o‘tkazuvchanlik
|
Elektr o‘tkazish kobiliyati
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
|
Olmos
|
1014
|
16,5
|
O‘tkazmas
|
|
Apatit
|
1016
|
7,4-10,5
|
O‘tkazmas
|
|
Biotit
|
-
|
10,3
|
YArim utkazgich
|
|
Volframit
|
7.107
|
15,0
|
YArim utkazgich
|
|
Galenit
|
3.105
|
81,0
|
o‘tkazgich
|
|
Gematit,martit
|
3.106
|
81,0
|
o‘tkazgich
|
|
Gips
|
-
|
6,8
|
O‘tkazmas
|
|
Grafit
|
7.104
|
81,0
|
o‘tkazgich
|
|
Disten
|
-
|
5,7-7,2
|
O‘tkazmas
|
|
Oltin
|
-
|
-
|
o‘tkazgich
|
|
Ilmenit
|
-
|
33,7-81,0
|
o‘tkazgich
|
|
Kalsit
|
1011-1016
|
7,8-8,5
|
O‘tkazmas
|
|
Kassiterit
|
8.1014
|
27,7
|
o‘tkazgich
|
|
Kvars
|
1016-1021
|
6,5
|
O‘tkazmas
|
|
Magnetit
|
1.102
|
33,7-81,0
|
o‘tkazgich
|
|
Monatsit
|
1014
|
12,0
|
O‘tkazmas
|
|
Molibden
|
108
|
-
|
o‘tkazgich
|
|
Pirit
|
4.103
|
33,7-81,0
|
o‘tkazgich
|
|
Platina
|
-
|
-
|
o‘tkazgich
|
|
Rutil
|
-
|
81
|
o‘tkazgich
|
|
Siderit
|
104
|
7,4
|
o‘tkazgich
|
|
Sillimanit
|
-
|
9,3
|
O‘tkazmas
|
|
Stavrolit
|
-
|
6,8
|
O‘tkazmas
|
|
Sfalerit
|
-
|
7,8
|
o‘tkazgich
|
|
Smitsonit
|
1014
|
8,0
|
YArim utkazgich
|
|
Sfen
|
-
|
4,0-6,6
|
YArim utkazgich
|
|
Tantalit
|
106
|
-
|
o‘tkazgich
|
|
Titanomagnetit
|
1,2.102
|
-
|
O‘tkazgich
|
|
Turmalin
|
-
|
6,9
|
O‘tkazmas
|
|
Flyuorit
|
5.1014
|
6,7-7,0
|
O‘tkazmas
|
|
Xalkopirit
|
1,5.104
|
-
|
o‘tkazgich
|
|
Xromit
|
-
|
-
|
o‘tkazgich
|
|
Sirkon
|
1014
|
17,6
|
O‘tkazmas
|
|
Serussit
|
-
|
23,1
|
o‘tkazgich
|
|
SHeelit
|
4.1015
|
8-12,0
|
O‘tkazmas
|
Qutublanganuvchanlik-fizik miqdor bo‘lib, kuchlanganligi E bo‘lgan elektr maydoni ta’sirida atom (molekula, ion) elektron qobigini deformatsiyalanish qobiliyati bilan tavsiflanadi.
Natijada atom (molekula, ion) qo‘shimcha elektr dipol momentini xosil qiladi.
R=
Dielektrikning qutblanuvchanligi uning dielektrik o‘tkazuchanligi bilan baxolanadi. Bu mikdorning fizik ma’nosi zaryadlarni dielektrikga ko‘rsatayotgan ta’sir kuchi vakuumdagiga nisbatan qancha kichikligini ko‘rsatadi.
Taxminan jismning elektr o‘tkazuvchanligi qancha yaxshi bo‘lsa, uning dielektrik o‘tkazuvchanligi shuncha yuqori bo‘ladi. (15-jadval.)
O‘tkazgichlar bilan dielektriklar oralig‘ida o‘rtacha tok o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan juda ko‘p minerallar bo‘lib, ularni yarim o‘tkazgichlar deb ataladi. Ularning asosiy xossalaridan biri past xaroratda elektr tokini o‘tkazmasalarda, ozgina xaroratni ortishi ularni o‘tkazuvchan qilib qo‘yadi. Bundan tashqari, yarim o‘tkazgichlarga, yorug‘lik yoki bosim ta’sir ettirilsa, yoki tez xarakatlanuvchi zarrachalar bilan nurlantirilsa ular tok o‘tkazadigan bo‘lib qoladilar.
YArim utkazgichlarning yana bir axamiyatga molik xossalaridan biri «teshik» (dыrochnoy) tok o‘tkazuvchanligidir. Uning fizik ma’nosi shundan iboratki elektronlarga to‘lgan orbitadan elektornlarga to‘lmagan orbitaga elektronlar o‘tishi natijasida, bu orbita to‘lmagan bo‘lib qoladi va bo‘sh joy «teshik» xosil bo‘ladi. Tashqi elektr maydoni ta’sirida bo‘sh joyga esa pastki pog‘onadan elektronlar o‘ta boshlaydilar va ular tok o‘tkazish jarayoniga qatnashadilar.
Demak, yarim o‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligi «elektron» va «teshikli» elektr o‘tkazish xossalaridan iborat ekan.
Minerallarni elektrutkazuvchanliklari buyicha elektrsaralagichlar
61-rasmda barabanli elektr saralagichlar sxemasi keltirilgan
Elektro statik saralagichlarda elektr o‘tkazuvchi zarrachalar baraban elektroddan zaryad olib, undan qochadi. Dielektriklar esa uz og‘irlik kuchlari xisobiga traektoriyasini o‘zgartirmasdan, barabanga yopishib pastga tushadi. To‘siklarni moslab, zarrachalarni ajratadi olish mumkin (61- rasm, a).
Tojli saralagichlarda o‘tkazgichlar tojli elektrodda zaryadlanib, baraban elektroda zaryadsizlanadi va undan qochadi. Dielektriklar esa, qoldiq zaryad xisobiga baraban elektrodga yopishib olib, u bilan birga aylanadilar . yarim o‘tkazgichlar esa dielektriklar bilan o‘tkazgichlar orasida to‘planadilar. (61-rasm, b).
Rasm 61. Baraban saralagichlarning sxemalari:
a) elektrostatik; b) tojli; v) tojli - elektrostatik saralagichlar; 1- bunker; 2- baraban; 3 – elektrod; 4 – elektrod; 5- barabanni tozalash щetkasi.
Tojli-elektrostatik saralagichlarda zaryadlanish- zaryadsizlanish jarayonida o‘ziga tortuvchi elektrod xam qatnashadi. Tojli elektroda zaryadlangan o‘tkazgich zarracha baraban elektroda zaryadsizlanib undan qochadi va qo‘shimcha manfiy zaryadlangan elektrod tortiladi. Bu traektoriyasini kengaytirishga olib keladi.
MA’RUZA №20
Mavzu: Foydali qazilmalarni maxsus va kombinatsiyalashgan usullarda boyitish
Reja:
1. Radiometrik boyitish.
2. Tanlab eritish va sorbsiyalash
Tayanch iboralar: saralash, mineral rangi, gamma nurlanish, komponent miqdori, rN, ishqoriy muhit, sianid, eritma, yutilish
Boyitishning maxsus usullari
Oddiy saralash - ajratilayotgan minerallarning tashqi ko‘rinishi; rangi, yaltiroqligi, shakli va ba’zi-bir minerallarning o‘ziga xos xususiyatlari - radiofaolligi, nurni kaytaruvchanligi, nurda o‘z rangini o‘zgartiruvchanligi kabi xossalarga asoslangan.
Bu usul bilan minerallarni bir-biridan ajratish qo‘lda yoki zamonaviy asbob-uskunalar yordamnda bajarilishi mumkin.
Qo‘l bilan saralash
Qo‘lda saralash quyidagicha amalga oshiriladi: ishchilar harakatlanayotan tasma (konveyer) atrofida turishib, unda kelayotgan zaralarni rangi, yaltiroqligi yoki shakliga qarab, qo‘l bilan tanlab oladilar va yonida turgan maxsus idishga soladilar. Zarrachalarning rangi yaltiroqligidagi farqni oshirish maqsadida rudani suv bilan yuviladi (zarra yuzasini changdap tozalanadi) yoki har xil rangli yoritgichlar bilan yoritiladi. Masalan, qurg‘oshin-ruh rudasiga ko‘k rangli yorug‘lik tushirilsa RbS minerali binafsha (siyoh) rang bilan tovlanadi.
Qo‘lda saralash - mashaqqatli, samarasiz va rudalarning o‘lchami 50-250 mm bo‘lganda bajariladigan jarayondir. Ammo ba’zi bir minerallar faqat qo‘l bilan ajratilishi mumkin. Masalan, uzun tolali asbest, katta varaqli slyuda hamda qimmatbaxo toshlar. Boshqa usullar bilan ajratilgan mahsulot sifatsiz bo‘ladi.
Radiometrik saralash
Radiometrik saralash - minerallarning nurlanish darajasi yoki tashqi manbaning nurlanishini kamaytiruvchanlik qobiliyatlari farqiga asoslangan.
Hozirgi zamon sanoat radiometrik saralash dastgohlari ajratilayotgan minerallarning tabiiy radiofaolliklari, tovlanuvchanlik yoki nurni qaytaruvchanliklari farqiga asoslangan.
Radiometrik saralash quyidagicha olib boriladn. Tasma yoki titrama novlarda kelayotgan yupqa qatlamli rudalarning nurlanish shiddatini maxsus qurilma bilan o‘lchanadi va signalni kuchaytirib beruvchi asbob orqali bajaruvchi mexanizmga uzatiladn. Bajaruvchi mexanizm kerakli ruda bo‘lagini ushlab qoladi (44,45-rasm). Buning uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi:
1. Avtoradiometrik usul. Gamma nurlanishni o‘lchash usuli tabiiy radiofaollik xossasiga ega bo‘lgan minerallar uchun (masalan, uran) ishlatiladi.
2. Fotoneytron usul. Ajratilayotgan minerallarning gamma nur bilan nurlatilganda, ulardan chiqayotgan neytron nurlanish darajasini o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Bu usul beriliy mineralini ajratib olish uchun qo‘llaniladi.
3. Lyuminessent usul. Rudalarni gamma - rentgen yoki ultra binafsha nurlari bilan ta’sirlashda tovlanish darajasini o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Bu usul olmos va sheelitni boyitishda ishlatiladi.
4. Fotometrik usul. Ajratilayotgan minerallarning yorug‘lik nurini qaytaruvchanligini o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Bu usul bilan kvars, bor, magnetit, slyuda ajratib olinadi.
5. Neytron bilan faollantirish usuli. Rudalarni neytron oqimi bilan nurlatilganda undagi minerallardan chiqayotgan radiofaol izotoplarning nurlanish darajasini o‘lchash.
Чиқиндилар
|
