O c h I q kon ishlari t e X n o L o g I y a s I, m e X a n I z a t s I y a s I va

Variantlam i 
iqtisodiy 
baholashda 
texnik 
jarayonning 
iqtisodiy 
k o ’rsatkichlarga ta ’sirini (texnik rivojlanish 1 
m
1
qoplovchi tog’ jinsini qazib 
olishga harajatlami kamaytirishda ko’riladi) va ochish ishlariga harajatlaming 
bir hilligi (vaqt faktori) ham o ’rganish kerak.
V aqt faktorini sonli hisobga olinishi maqsadida turli harajatlar murakkab 
foizlar bilan bitta baholash vaqtiga keltiriladi. Bitta baholash vaqtiga keltirilgan 
harajatlar (kon ishlarining boshlanishi yoki oxiriga) diskontlangan deb ataladi. 
H arajatlam i keltirish uchun har bir yilning mavjud harajatlarini (kelajakdagi 
yoki o ’tgan) mos keluvchi keltirish koeffitsiyentiga ko’paytirish kerak. 
Faqatgina 
keltirilgandan 
keyin 
ochish 
ishlariga 
bo’lgan 
harajatlar 
taqqoslanadigan bo’ladi va ularni qo’shish mumkin bo’ladi. Diskontlangan 
harajatlam i hisoblashda vaqt qadami bir yil qilib olinadi, ya’ni nisbiy 
hisoblaganda diskret turda harajatlar yil oxirida amalga oshiriladi. Kalendar 
rejalaning texnik-iqtisodiy taqqoslashni amalga oshirishning qulayligi uchun 
harajatlam i karyemi foydalanishga topshirish vaqtinigina diskont qilish kerak 
(10-15yil) va faqatgina kelajakdagi harajatlami hisobga olish kerak. 
O ’rganishlar shuni k o ’rsatadiki, nisbatan kechroq yillarda bo’sh tog’ jinslarining 
maksimal qazib olinishi kalendar rejaning iqtisodiy ekanligiga katta ta’sir qiladi. 
Kalendar rejada katta bo’sh tog’ jinslarini qazib olishning yil bo’yicha 
o ’zgarishlarga ega b o ’lishi ochish ishlarini tashqil qilishning murakkabliklarini 
keltirib chiqaradi. Qazib olishning eng yuqori nuqtalarida uskunalar parkini va 
ishchilar shtatini oshirish talab qilinadi, qazib olishning minimal davrida 
ishchilar shtati va uskunalar parki qisman ishlatiladi.
Karyem ing ishlab chiqarish ishiga kotekisliklar ta’sirini yo’qotish va 
kamaytirish maqsadida kalendar grafigini nazoratini (mumkin bo’lgan 
chegaralarda) amalga oshirishi kerak. Akad. V.V.Rjevskiy kalendar grafiklami 
nazorat qilishda quyidagilami bajarishni maslahat beradi.
1. 
Asosiy uskunaning amortizastiyasiga mos keluvchi karyeming uncha katta 
b o ’lmagan ishlash vaqtida (10-15yil) bo’sh tog’ jinslarining to ’g ’ri grafigini va
279

bir qancha kattaliklar bilan qazib olinadigan tog’ jinslarining grafigiga (4-7% 
yiliga) ega b o ’lish m aqsadga muvofiq.
2. 
Karyem ing uzoq vaqt ishlashida (asosiy uskunaning ikki va undan ortiq 
amortizastiya darvida) bir tekis b o ’lmagan pog’onasimon grafikka ega bo’lish 
maqsadga muvofiq. B itta pog’onaning davom iyligi uskunaning am ortizastiya 
vaqtiga mos b o ’lishi (10-15yil) yoki undan birqancha kam b o ’lishi kerak, 
pog’onaning balandligi esa q o ’llaniladigan uskunaning unum dorligiga mos 
b o ’lishi kerak (yoki bir qancha kichik b o ’lishi kerak).
Ochish ishlarining grafigini nazorat qilish karyem ing yuqori qism larini (bu 
ochish ishlarini nisbatan oldinroq vaqtga k o ’chirish imkonini beradi) va karyer 
maydonini bosqich bilan (bu ochish ishlarini yillab b o ’yicha nazorat qilish 
imkonini beradi) qazib olish bilan nisbatan kuchliroq (texnologiya talablaridan 
ko ’proq) nazorat qilinadi. M isol uchun tik qiya qazilm ani bosqichlarga 
bo ’lmasdan (rasm. 7.7) qazib olishda ochish ishlarining kalendar grafigi 1- 
qiyalik bilan ko ’rsatiladi (rasm. 7.8), qazilmani ikkita bosqich bilan qazib 
olishda esa (rasm. 7.7. birinchi bosqich ABVGDE) - 2-qiyalik bilan k o ’rsatiladi. 
7.8-rasm.dan k o ’rinib turibdiki birinchi bosqichdagi qoplovchi tog’ jinsi 
hajmining kam ayishida (rasm. 7.7, maydon A 'A B B ) ochish ishlarining 
maksimal bajarilish hajmi nisbatan oldingi davrdan (f,yil) kechroq vaqtga 
k o ’chdi (f2yil).
Karyerda shuningdek ochish ishlarining kalendar grafigini nazorat qilishning 
boshqa usullari ham q o ’llaniladi.
Ochish ishlarining ratsional rejimini tanlash bir nechta variantlami 
taqqoslash bilan am alga oshiriladi.
280

7 .7 -ra sm .. T ik q iy a kon u y u m la rin i qazib olishda d a rv la rg a b o ’lm asd an (a) va ikkita 
b o sq ic h g a b o ’lish b ila n (b) b o ’sh tog’ jin sla rin i qazib olish dinam ikasi
7 .8 -rasm .. O c h ish ish la rin in g k a le n d a r grafigi:
1 - karyer m aydonini bosqichlarga bo’lmasdan qazib olishda; 2 - karyer maydonini ikkita 
bosqichga b o ’lish bilan qazib olish
281

8 . B O B . KONLARNI OCHIQ USULDA QAZIB OLISH TIZIM LA R I VA 
K OM PLEKS MEXANIZATSIYALASH T A R K IB I. 
8 .1 . 
UMUM IY MA’LUM OTLAR

Download 8,39 Mb.