.7 . OCHIQ KON ISHLARINING D A V R LA R I V A ISH L A B CHIQARISH

boriladi. Bu davm ing vazifalariga, konni quritish, yyer yuzasini tayyorlash va 
yuqoridan kelishi mumkin bo’lgan suv oqimlaridan chegaralash ishlari kiradi. 
K onning yuzasini tayyorlash o ’z ichiga, o ’rmon va butalami arralash, torf 
qatlamini y o ’qotish (suvni ushlab qoluvchi), botqoq va ko’llami quritish, ariq va 
daryolami yangi oqimlarga yo’naltirish, yo’llami ko’chirish, yoritish va 
kuchlanish liniyalarini ko ’chirish va boshqa ishlami o ’z ichiga oladi.
Konning gidrogeologik holatlariga ko’ra, qo’llaniladigan kon va transport 
uskunalarining 
turiga 
k o ’ra, 
qoplovchi 
tog’ 
jinslarining 
fizik-texnik 
xususiyatlariga k o ’ra va ulaming namlik ta’sirida o ’zgarishiga ko’ra, quritish 
yuzaviy, yyer osti va aralash usul bilan amalga oshirilishi mumkin.
Yuzaviy quritish usuli maxsus qazilmalar o’tishga asoslanadi (suv 
kamaytiruvchi va suv yutuvchi skvajinalar, gorizontal drenajlar), bunda suv 
qazilm alardan o ’z oqimi bilan yoki nasoslar yordamida karyer maydonidan 
tashqariga chiqariladi. Yuzaviy quritish usuli suv tashuvchi gorizontlar uncha 
katta b o ’lmagan chuqurlikda (80-100m), yaxshi suv qaytarish qobiliyatiga ega 
to g ’ jinslarida q o ’llaniladi (qum, supes va boshqalar). Bu usul yyer ostidan ko’ra 
arzonroq.
Yyer osti quritish usuli maxsus yyer osti qazilmalar (shaxta, shtrek, shtolnya) 
va suv cho’zish uskunalarini hosil qilishga asoslangan (uriluvchi va drenaj 
filtrlari va boshqalar). Suv maxsus yyer osti suv yig’gichlarga borib tushadi va 
nasoslar yordamida yyer yuzasiga chiqariladi.
Aralash suvni chiqarish usuli yer usti 
va yyer osti 
usulining 
umumumlashgani hisoblanadi.
Karyerni y y er yuzasidan kelishi mumkin bo ’Igan suvlaridan chegaralashda 
uning chegaralarida kichikroq bo’lgan suv tashuvchi kanavlar qazish bilan va 
ular yordam ida suvni k o ’chirish bilan amalga oshiriladi.
Qurilish davri deb ataluvchi ikkinchi davrda , ochuvchi va qazuvchi
ishlaming boshlang’fch fronti yaratiladi, bu esa, konning rejaviy va xavfsiz
qazib olinishini ta’minlaydi. Bu davming vazifalariga maxsus kon lahimalarini
o ’tish, karyerdan muayyan hajmda kon massasini olish va ishchi gorizontlarga
35

kirishni ta ’m inlovchi transport aloqalarini qurish kiradi. Qurilish davrining 
yakunlanishi bilan karyer foydalanishga topshiriladi va mustaqil x o ’jalik hisob 
tashkiloti sifatida ishlaydi. Gorizontal konlami qazib olishda kon-kapital ishlar 
qurilish davrida yakunlanadi. Qiya va tik qiya konlarda karyeming 
chuqurlashishi bilan yaxshi jihozlangan kon lahimlarini o ’tish talab qilinadi, bu 
pastki gorizontlam ing yuqori gorizontlar bilan yaxshi aloqasini ta ’minlaydi. Bu 
kon lahimlari ham , kapital kon lahimlariga kiradi. Zam onaviy karyerlami 
qurishda kon-kapital ishlam ing hajmi bir necha million m etr kubga yetadi.
Uchinchi davr - ekspluatatsion davr. Bu davrda, kon ishlari foydali 
qazilmaga yetib borish uchun qoplovchi tog’ jinslarini tizimli ravishda olib 
tashlashni va talab etilgan ish frontini ta ’minlovchi - ochish ishlar (qo’llanilishi 
bo’yicha ochuvchi ishlar tayyorlov ishlari hisoblanadi), hajm va konditsiya 
b o ’yicha davlat rejasiga asosan foydali qazilmani qazib olishga qaratilgan qazib 
olish ishlariga (q o ’llanilishi b o ’yicha qazib olish ishlari tozalash ishlari ham 
bo’lishi mumkin) b o ’linadi.
T o ’rtinchi davr davom ida yerlami rekultivatsiya qilish am alga oshiriladi 
(tiklash).
Konni qazib olishning boshlang’ich davridagi k o ’rilgan ishlar ketma-ket 
oo’ladi, va keyin birining ikkinchisiga k o ’ra nisbatan oldinlashi bilan amalga 
oshiriladi. Misol uchun, tayyorlash davrining ishlari kon-kapital ishlardan, 
ochish ishlari e s a — qazib olish ishlaridan oldinlaydi.
Yuqori aytilgani kabi, konlami ochiq usulda qazib olishda asosiysi kon -
kapital, ochish va qazib olish ishlari hisoblanadi. Bu ishlardan maqsad, muayyan 
hajmda kon 
m assasini 
massivdan ajratib olish. 
Ochiq kon ishlarini 
xarakterlaydigan asosiy ishlab chiqarish jarayoni bu, to g ’ jinslarini qazib olishga 
tayyorlash, qazish-yuklash ishlari, kon massasini tashish, qoplovchi tog’ 
jinslaridan ag ’darm a hosil qilish, qazib olingan foydali qazilmani omborlarga 
joylashtirish hisoblanadi.
Kon m assasini qazib olishga tayyorlash jara yo n i to g ’ jinsini tabiiy holatini
o ’zgartirishga v a shu bilan oson qazib olishga qaratilgan ishlami o ’z ichiga
36

oladi. Amaliyotda tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashning burg’ulash- 
portlatish usuli keng qo’llaniladi, bu usul yarim qoyali va qoyali tog’ jinslarini 
m assivdan ajratishga va ulami kerakli bo’laklarga bo’lishga qaratilgan.
Qazish-yuklash 
ishlari kon 
massasini 
bevostida 
massivdan 
yoki 
yum shatilgan kon uyumidan olib transport vositalariga yuklashga qaratilgan. 
Qazish va yuklash ishlari bitta mashina bilan amalga oshiriladi.
Kon massasini tashish jarayoni o ’z ichiga kon massasini karyerdan 
tashqariga tashishga qaratilgan ishlarda transport vositalarining to’xtovsiz va 
xavfsiz ishlashini ta’minlashga qaratilgan.
Ag'darm a hosil qilish va omborlarga cho 'zish ishlarida qoplovchi tog’ jinsi 
va foydali qazilmalami maxsus ajratilgan maydonlarga joylashtirishga 
qaratilgan ishlar bajariladi.
Karyerdagi ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog’liq bo’lgan ishlarda 
ishlam ing xavfsiz va to ’xtovsiz amalga oshirilishini ta’minlashga qaratilgan 
ishlar yordamchi ishlar deyiladi. Bunga, temir yo’llarini ko’cmnsh, aloqa va 
elektr tizimi y o ’llarini qurish, transport aloqalarini tuzatish va boshqa ishlar 
kiradi. Bu ishlar maxsus uskunalar bilan bajariladi.
Barcha k o ’rib chiqilgan ishlar bir ochiq kon ishlarining ajralmas bo’g ’ini 
hisoblanadi va o ’zaro bog’langan hisoblanadi. B a’zi hollarda bu pog’onalaming 
b a’zi b o ’g ’imlari bo’lmasligi mumkin.
1.5-jadvalda alohida ishlab chiqarish jarayonlari bo’yicha ochish ishlarini 
am alga oshirishda kon massasini karyerdan tashqariga tashish bilan bo’lgan 
h a ra jatlark o ’rsatilgan (prof. V.S.Xoxryakov).
1.5.- jadval

Download 8,39 Mb.