Q, = qWhya
(2.19)
keyingi qator skvajinalar uchun
Q,=qbhya
(2.20)
K aryerlarda portlatishlam i loyihalashda W, a, b kattaliklari to g ’ jinslarining
portlanuvchanligiga k o ’ra o ’m atiladi. Bu kattaliklami aniqlash k o ’rilayotgan
holatlardagi portlatish ishlarini olib borish amaliy m a’lumotlariga k o ’ra amalga
oshiriladi.
Ajralgan zaryadlam ing pastki qismining zaryad o g ’irligi (kg) quyidagi
formula bo ’yicha aniqlanadi:
Q„
=(0,65+0,75)2,
(2.21)
Butun zaryadning zaboyka uzunligi (m) quyidagi em pirik form ula b o ’yicha
aniqlanadi:
Ьаб
=
fiW
(2.22)
bunda,
ц
=0,4-0,7 - zaboyka koeffitsiyenti
Havo oralig’i uchun (m):
= ( 0 1 7 + 0 .3 5 ) / ял
( 2 .2 3 )
bunda,
lBB -
zaryad uzunligi, m.
1
bb
=Q,!P.,
(2.24)
P„
- 1 m skvajinaning PM sig ’imi, kg;
P „ = 7,85rfr2A
70
Д -
PM ning skvajinadagi zaryadlash zichligi, к г !
дм3.
Q o’ldagi va mexanizatsiyalangan zaryadlashda Д qiymati mos ravishda 0.9
va
l кг/дм3
g a teng, suv to’ldirilgan PM lardan foydalanishda esa
Д = 1 ,4 - 1 ,6 к г / Л и 3.
lee
qiymati (2.24) formula bo’yicha aniqlanadi, va quyidagi vaziyatni
qanoatlantirishi kerak:
b u n d a ,
d]
- s k v a j i n a d i a m e t r i , d m ;
T og’ jinslarining ikkilamchi maydalanishi deb, gabaritmas bo’laklarni
portlatish, term ik, elektrotermik va mexanik yo’l bilan maydalash tushuniladi.
Gabaritmas b o ’laklam i maydalash shpurli yoki qo’yiladigan zaryadlar bilan
am alga oshiriladi. Zaryad qo’yish turi nimjon va oson maydalanadigan tog’
jinslari va uncha katta b o ’lmagan hajmda, va agarda oshgan PM harajatlari (2-
2.5
кг/ м3)
shpurlar burg’ulashdan kam b o ’lsa amalga oshiriladi.
А ,= 4 -5 сл /
b o ’lgan qalinlikdagi qo ’yiladigan zaryad gabaritmas ustiga joylashtiriladi va
£
h3
qalinlikdagi gil yoki qum bilan yopiladi (2.11-rasm.), bu ish PM sarfmi
5-7 m arta kam aytirishga yordam beradi.
2.11. - rasm . N ogabaritlarni m aydalashda zaryadlarning joylashish sxemasi:
a - oddiy tuzulishli qo 'yiladigan zaryad; b - kumulyaliv qazib olinadigan qo ’yiladigan zaryad;
v -
gidrozaboykali shpurli zaryad; I - gabaritmas; 2 - PMzaryadi; 3 - gil yoki qum qatlami; 4
- detonator; 5 - detonatsiyalovchi shnur; 6-oraliq detonatori;
7 -
suv
I. . SL
(2-25)
2 .1 1 . IKKILAMCHI MAYDALASH.
71
Shpurli
zaryadlarda shpur diametri
2S-60mm oralig’ida o ’zgaradi,
shpurlam ing chuqurligi esa
= (0,25+0,5)A„ (A„ - gabaritm as qalinligi)
k o ’rinishda b o ’ladi. PM ning solishtirma sarfi 0.1-0.3 кг/ V n i tashkil qiladi.
Shpurlam i burg’ulash uchun q o ’lda ishlatiladigan va kolonokli perforatorlardan
foydalaniladi. B o’laklam ing sochilishini va PM sarfini kam aytirish maqsadida
shpurlam i yuqori brizantli PM ning kichik zaryadlariga joylashtirishadi va
suyuqlik bilan to’ldiriladi (gidrozaboyka) (2.11-rasm.). Suyuqlikdagi (suv,
turning suyuq aralashm alari) bosim ning kam y o ’qotilishi oqibatida zaryaddan
katta m asofada ham zarba to ’lqini o ’zining katta kuchini saqlab qoladi.
Shpurlardagi minimal mumkin b o ’lgan suv darajasi 10-12 sm, shpuming
minimal chuqurligi esa 30-35 sm. Qishda 10-15% li osh tuzi yoki ammiak
selitrasi aralashm asidan foydalaniladi, uni portlatishdan oldin shpurga solinadi.
N ogabaritni maydalashning mexanik vositasi 1.5-5t b o ’lgan yukning tushish
kuchiga asoslangan, yuk ko’tarish krani yoki ekskavatorga kanat yordamida
osilib q o ’yiladi. Y uk sharsimon yoki aylanasimon b o ’ladi. M aydalashning
unum dorligi m axsus burg’ulagichlar yordam ida y o ’naltirganda oshadi.
N ogabarit b o ’laklam i maydalashning term ik va elektroterm ik usullari ularni
turli issiqlik vositalari bilan qizdirishga asoslangan (reaktiv yong’ichlar, elektr
yoy va boshqalar). Karyerlarda kichik kuchlanishda sanoat chastotali qizdirish
q o ’llaniladi.
2 .1 2 . SK VAJINALARNI BURG’ULASH VA PO R T L A T ISH D A YORDAM CHI
1SHLARNI MEXANIZATSIYALASH
Skvajinalam i burg’ulash va portlatishdagi yordamchi ishlarga burg’ulash
stanoklarining
harakatlanishi
uchun
pog’ona
maydonlarini
tayyorlash,
burg’ulash uskunasini ish m aydoniga olib borish, burg’ulash uskunasini
pog’onadan p o g ’onaga k o ’chirish, PM om borxonalarida portlatish materiallarini
yuklash-bo’shatish ishlari kiradi; tarkibini va oddiy PM lam i tayyorlash, PM ni
zaryad lash jo y ig a tashish, skvajinani zaryadlash va zaboyka qilish.
72
P og’ona maydonlarini rejalashtirish uchun buldozerlardan foydalaniladi.
Qattiq to g ’ jinslari bilan yozilgan pog’onalami tekislashda ba’zida uncha katta
b o ’lmagan
burg’ulash
uskunalaridan
notekisliklami
tekislash
uchun
foydalaniladi.
B urg’ulash uskunasi, qo’shimcha qismlar va materiallami tashish maxsus
yuklash-bo’shatish uskunalari (kranlar-ukosinlar, tallar va boshqalar) bilan
uskunalangan avtomobil yoki temiryo’l platformalarida yetkaziladi.
PM skladlarida yuklash - bo’shatish ishlari (PM xaltalari vagondan
chiqarish, ularni omborxonaga tashish va jovonlarga joylashtirish, PM lami
javonlardan olib zaryadlash maydonlariga yetkazish) o ’ziyurar akkumulyatorli
g ’altaklar (elektrokar deb nomlanadi) va kichik gabaritli akkumulyatorli
yuklagichlar bilan amalga oshiriladi.
Oddiy PM ni tayyorlash uchun qismlarini tayyorlash ammiak selitrasini (AS)
ochish va uni maydalashga asoslanadi. AS ni ochish maxsus ochuvchi asboblar
yordam ida amalga oshiriladi, va uni maydalash - ishchi organlari uchqun
chiqishini oldini oladigan materiallar ulangan shekli maydalagichlar yordamida
am alga oshiriladi. Turib qolgan AS ni maydalash uchun chirindilami
maydalagichlardan foydalanish mumkin (misol uchun, ISU-4 maydalagichi).
Karyerlarda sutkalik 20t dan yuqori foydalaniladigan karyerlarda PM lami
tayyorlash turli tuzulishli mexanizatsiyalangan majmualarda amalga oshiriladi,
ular o ’z ichiga AS saqlagichni, turg’un aralashtiruv uskunasini va tashish-
zaryadlash mashinalarini oladi. Uncha katta bo’lmagan hajmlarda portlatish
ishlarini olib borish bevosita ish joyida amalga oshiriladigan aralashtirish-
zaryadlash mashinalari bilan amalga oshiriladi.
Skvajinalarni
zaryadlash
uchun
turli
zaryadlash
mashinalaridan
foydalaniladi. Granulalangan PM lar uchun PM ni tayyorlash joyidan zaryadlash
jo yiga tashiydigan bir bunkerli mashinalar, va zaryadlash joyida turli
gram m onitlam i tayyorlash uchun ishlatiladigan ikki bunkerli mashinalardan
foydalaniladi. Bunkerdan PM skvajinaga qisilgan havo bilan, shnek bilan yoki
o g ’irlik kuchi ta ’sirida yuboriladi. Skvajinadagi zaryad og’irligi dozator
73
yordam ida nazorat qilinadi. K aryerlarda universal pnevzaryadlash mashinalari
q o ’llaniladi, ular ikki bunkerli va um um iy sig’imi 7 л/3b o ’ladi va KrAZ -222
shassisiga qotirilgan b o ’ladi (SU ZN -5A , SUZN-5AM). Ular skvajinalam i
granulalangan trotil va gramm onit bilan zaryadlay oladi. Igdanitni tayyorlash va
skvajinani zaryadlash uchun shuningdek MZ-3, MZ-4 va boshqa turdagi
aralashtirish-zaryadlash mashinalaridan foydalaniladi. Bunkerdan shnek-dozator
orqali yuboriladigan ammiak selitrasiga 0.3 M Pa bosim bilan solyar moyi
sepiladi.
Skvajinalami zaboyka qilish uchun SUZN-1, SUZN-1V, ZS-1B va boshqa
mashinalardan foydalaniladi. Z aboyka sifatida boyitish fabrikalari qumi,
maydalangan tosh q o ’llaniladi.
2 .1 3 . O SM A Y UM SH ATGICHLARDAN FOYDALANISH
T og’ jinslarini karyerlarda m aydalash uchun osma yumshatgichlardan
foydalaniladi (2. 12-rasm.), ular ishchi organini chuqurlashtirish uchun tortgich
o g ’irligidan foydalanishadi. Tishlar yem irilishga qarshi materialga ega
kiydirgichlardan foydalaniladi. O sm a yum shatgich traktoming ram asiga ikki
yoki uch shamirlar yordam ida qotiriladi va bir yoki ikki gidrosilindr yordam ida
harakatlantiriladi. K aryerlarda yum shatkichlar o ’rtacha va kuchli trantorlar bilan
qo ’llaniladi (2 .6-jadval).
Yumshatgichlar yarim qoyasim on va kuchli yoriqli qoyasimon to g ’
jinslarida, ohaktosh, mergel, qattiqligi / < 8 b o ’lgan qumlar va m uz to g ’
jinslarida qatlamli yum shatishda q o ’llash m a’qul. Yumshatish quyidagiga
asoslanadi.
Yumshatgichni
traktor
harakatida
tushurishda
tishlarining
chuqurlashishi am alga oshadi,
uning keyingi
harakatida esa qatlam li
yumshatilish am alga oshadi. Yarim qoyasim on va qattiq yoriqli qoyasim on to g ’
jinslarida bir tishli yum shatgichlardan foydalaniladi, uncha katta b o ’lmagan
qattiqlikda esa - k o ’ptishlar (uning unumdorligini oshirish maqsadida). M exanik
yumshatishning unum dorligiga m assivning yoriqliligi ta ’sir qiladi. Qattiq
yoriqlilikda
yoki
qatlam sim onlilikning
rivojlanganliligida
yum shatish
74
unumdorligi oshadi. Juda unumdor yumshatish asosiy yoriqlilikka ko’ndalang
tarzda am alga oshirilganda mumkin b o ’ladi.
M assivni yumshatish yumshatgichning parallel aralash yo’nalishi bilan
am alga oshiriladi (2.13-rasm.). Aralash yo’nalishlar orasidagi S masofa kerakli
b o ’laklilik va kerakli yumshatish chuqurligi />,, bu ko’rsatkich tishning
chuqurlashish kattaligidan kichik bo’ladi orqali aniqlanadi. S kattaligi 110-160
sm oralig’ida bo ’ladi. Л, chuqurligini oshirish uchun va tog’ jinsining yaxshi
maydalanganligini ta ’minlash uchun qo’shimcha aralash yo’llar qo’llaniladi.
Q o’shim cha yo’llar orasidagi masofa C' = (1,2+1,5)S. Borozdaning qiyalik
burchagi
a
(2.13-rasm.) 40-60 daraja oralig’ida o ’zgaradi va bu ko’rsatkich tog’
jinsi qattiqligi va tishlar o ’lchamlariga bog’liq. Samarali yumshatish chuqurligi
(m) yumshatgichning parallel yo’llarida quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
bunda,
| 