5.4-jadval
A g ’d a r m a hosil
qilish
T o g ’ jin s la ri
A g’d a rm a
b alan d lig i
O x iri b erk lik n in g
k u n lik u n u m d o rlig i,
minK.m3
Plugli
Qoyasimon
10-20
1.5-2
Mexanik
kurakdan
foydalanilgan holda
ekskavatorli
Qoyasimon
Yumshatilgan
30-40
10-25
4-7
4.5-7
Draglaynlar dan
foydalangan
holda
Yumshatilgan
20-40
5-7
ekskavatorli
Avtomobil transporti
Qoyasimon
25-40
4-8
bilan buldozerli
Yumshatilgan
15-20
3-7
Huddi
o ’sha,
tem iryo’l transporti
qoyasimon
40-60
5-7
bilan
5.7. AG’DARMA ISHLARINI OLIB BORISHDA XAVFSIZLIK QOIDALARI
A g’darma ishlarining xavfsiz olib borilishi katta ma’noda ag’darma
pog’onalari va qiyaliklarining turg’unligiga bog’liq. Shu sababli ag’darmaning
balandl'gini uning turg’un bo’lishi uchun har bir karyer va tog’ jinsi uchun
211
alohida tanlanadi. A g’darm a pog’onasining balandligini proekt balandligidan
muhim sabalarsiz o ’zgartirish ruhsat etilmaydi.
A g ’darmaning turg’unligiga shuningdek to g ’ jinsini tashlash qoidalari ham
ta 'sir qiladi.
ag’darma asosiga asosan nisbatan turg’unroq va engil
tekislanadigan (qoyasim on) to g ’ jinslarini tashlash kerak. Bunday tog’
v
jinslarining mavjud em asligida ag ’darm a asosiga perforlangan keramik yoki
metall quvurlar tashlash kerak va ulam i barglar bilan yopish va uning ustidan
qoyasimon tog’ jinsi qatlamini tashlash kerak.
A g’darma ustida suv y ig ’ilib qolishini oldini olish maqsadida ko’chkilami
oldini olish uchun ag ’darm a yuzasini suv oqib ketishi uchun qulay qilib
tayyorlash kerak.
A g ’darmalardagi elektr uskunalaridan foydalanish, kon va transport
mashinalaridan foydalanish talablari karverdagi talablar bilan bir hil.
A g’darmaga to g ’ jinsini konsol a g ’darm a hosil qilgich bilan yotqizish front
b o ’yicha bir tesikda am alga oshirilishi kerak. A g ’dama hosil qilgichning buzulib
qolishini oldini olish maqsadida uning b o ’shatish konsoli va greben orasida
1.5m dan kam b o ’lmagan oraliq joy qoldirish kerak. A g’darma hosil qilgichning
harakatlanish trassasi oldindan tayyorlangan va qurutilgan b o ’lishi kerak.
B o ’shatish oxiri berkliklariga yukli lokomotivtarkiblami etqazish vagonlar
bilan oldinga am alga oshiriladi (abzetsterli a g ’darma hosil qilgichlarda tashqari).
A g’darm a pluglarinining ishlashida m ashina bilan ishlashning umumiy
qoidalari bilan tanishib chiqish kerak. Bundan tashqari transport holatida
lemexlar k o ’tarilgan va koф usga tekkizilgan bo ’lishi kerak. Pluglar ishchi
bo ’lmagan holatida ishchi tomon k o ’tarilgan va korpusga tekkizilgan b o ’lishi
kerak.
A g’darma qiyaliklari b o ’yicha tushish va chiqish shuningdek uning asosi
yonida joylashish
taqiqlanadi.
Lokomotivtarkibning
ag’darmaga
qabul
qilinishida dumpkar borti tomonda turish kerak, y a’ni ag’darma qiyaligiga
qarama-qarshi tom onda va b o ’shatish vaqtida kam ida 5m uzoqlikda joylashish
kerak. Dumpkarlami b o ’shatish faqatgina lokomotivning to’liq to ’xtaganidan
212
keyin amalga oshirilishi kerak. Lekin shu o ’rinda ag’arma pog’onasi qiyaligi
ostida odam lar va uskuna yo’qligiga amin b o ’lish kerak. Chang va yongan tog’
jinsini, gabarit bo ’lmagan tog’ jinsini ekskavator zaboyidan tashqariga
bo’shatish
ruhsat
etiladi.
Kechki
vaqtda
avtosamosvallami
va
lokomotivtarkiblami b o ’shatish va dumpkarlami tozalash faqatgina yaxshi
yotirilgan holda va m as’ul kuzatuvchi shahslar bo’lganda amalga oshirish ruhsat
etiladi. Lokomotivtarkibni ag’darma yo’lidan yuborishdan oldin yo’llaming
sozligini v a y o ’lda odam larningyo’qligini tekshirish kerak.
A vtosamosvallam ing orqaga harakatida ag’darma burchagiga kelganda
harakatni chegaralovchilarni qo’llash kerak.
5 .8 . KONLARNI OCHIQ USULDA QAZIB OLISHDA YERLARDAN UNUMLI
FOYDALANISH
Fan-texnologiyaning rivojlanishining zamonaviy bosqichida sanoatning
katta rivojlanish davrida tabiiy resurslardan foydalanish jamiyatning asosiy
ishlaridan biri b o ’lmoqda. Yanada kuchli talablardan yer resurslaridan unumli
foydalanish talabi qo’yiloqda, ya’ni hozirgi kunda qazib olishning ko’plab
iqtisodiy m a’qul turlari ishlab chiqilgandan so’ng. Bizning mamlakatda
6
mingdan ortiq karyerlar faoliyat yuritmoqda, ulardan ko’pchiligini qurilish
materiallari karyerlari tashkil qiladi. Ochiq usulda qazib olishning rivojlanishi
ularning maydonida kon lahimlari joylashadigan er ajratmalarining oshishi,
qoplovchi tog’ jinsi ag’darmalari, chiqindi va shlam saqlagichlar, foydali
qazilma omborxonalari, transport aloqalar va boshqa inshootlar oshishi bilan
bog’liq. Karyer uchun ajratiladigan er maydonlari yuzlab va minglab gektarlami
tashkil qiladi va ular karyerdan foydalanish davrida to’liq yoki qisman buziladi.
M a’lumotlarga ko ’ra mamlakatda foydali qazilmalami qazib olish bilan
ishlatishga yaroqsiz b o ’lgan erlaming umumiy maydoni 2mln. ga dan oshgan.
Bu erlam ing deyarli yarmini torf qazib olishda buzilgan yerlar hisoblanadi.
K o’mir va slanestlarni qazib olishda 190ming. ga yaqin yer, ruda va kon-
kimyoviy metallami qazishda - 290ming. ga dan yuqori, qora va rangli metall
213
rudalarini qazishda - 350ming. ga dan yuqori yerlar buzilgan. lm ln tonna
k o ’mimi qazib olishda 3dan 43 gektargacha yer buziladi, temir rudalarini
qazishda - 14dan 500ga. gacha, m arganest to g ’ jinslarini qazishda - 76 dan 600
ga.gacha, ohaktosh - 60 dan 120 ga.gacha, fosforitlami qazishda - 22 -77 g a
gacha erlar buziladi. Buziladigan erlam ing katta qismi (90%) kon lahimlari,
ag ’darmalar chiqindi saqlash joylari hisobiga to ’g ’ri keladi. Gorizontal va
yotgan foydali qazilm alam i qazib olishda buziladigan erlam ing katta qismi (55-
70%) ichki ag’darm a hosil qilish holatida kon lahimlari bilan bant qilinadigan
yerlar tashkil etadi, qiya va tik qiya foydali qazilm a konlarida esa - tashqi
ag’darmalar bilan band qilingan yerlar, chiqindi va shlam saqlash maydonlari
oladi. Boshqa obyektlar bilan bant qilinadigan (sanoal maydonchasi, transport
va energetik aloqalar, PM omborxonasi va boshqalar) buziladigan erlar asosan
10-15% dan oshmaydi. Shunday qilib ochiq kon ishlarida buziladigan erlaming
katta qism ini tashqi ag ’darmalar, shlam saqlash maydonlari va kon lahimlari
bilan bart qilinadigan erlar tashkil qiladi. Shu sababli erlaming katta
maydonlam i egallanilishini kamaytirish, ulami ho ’ja lik ishlarida foydalanish
davriga tezroq qaytarish va ulam i rekultivastiya qilgan holda boshqa
maqsadlarda yana ishlatish ochiq kon ishlarida erlardan ratsional foydalanishni
anglatadi.
“ Yer qonunchiligi asoslari”ga m os holda konlam i ochiq usulda qazib olish
bilan shug’ullanadigan korhonalar o ’z m ablag’lari bilan erlam i hujalik sohasida,
o ’rmonchilik va baliqchilik uchun foydalanishga maqul holga keltirishlari kerak.
Yer maydonlarini foydalanishga yaroqli holga kon ishlari olib boriladigan
vaqtda va agar buning imkoni b o ’lmasa kon ishlari yakunlanganidan keyin
kamida bir yilda keltirilishi kerak. Qishloq x o ’jaligi va o ’rmon x o ’jaligidan
olingan yerlar qanchalik tez o ’z holiga keltirilsa davlat shunchalik bu yerlaming
kon ishlari uchun ajratilishidan kam zarar k o ’radi. Bundan k o ’rinadiki, kon
ishlarini bajarishda shunday texnologich tanlash kerakka, qaysida kon ishlari
bosqichma bosqich am alga oshirilgan holda ulam ing buzulish vaqti ko’chirilishi
kerak va ulam ing o ’z holiga qaytarish vaqtlari tezroq b o ’lishi kerak.
214
Shu asoslarga ko’ra kon ishlarini olib borish texnologiyasiga iqtisodiy va
xavfsiz jihatlam i inobatga olgan holda yerlardan foydalanishning quyidagi
talablari q o ’yiladi.
1.
Foydali qazilmalami qazib olish kamroq holda yer talab qilishi kerak, ya’ni
foydali qazilmani qazib olishda yer resurslari sarfi minimal bo’lishi kerak.
2
.
Karyem i qurish va foydalanish davrida yer maydonlarining buzulishi va
qayta tiklanishi m a’qul b o ’lishi kerak, ya’ni buzulish va tiklanish davri orasidagi
vaqt minimal bo’lishi kerak, qazib olishning asosiy qismi esa (asosan katta
unumli foydali qazilmalar) keyinroq vaqtga qoldirilishi kerak.
3.
Q azib olingan maydonlar va ag’darmalami hosil qilish yemi qayta
tiklashdan keyin ishlatilish maqsadiga ko’ra rekultivastiya qilish talablariga
javob berishi kerak.
Bu talablarni bajarish quyidagi yo’llar bilan mumkin.
1.
N afaqat gorizontal va yotgan tog’ jinslarida, qiya va tik qiya foydali
qazilm a konlarida ham ichki ag’darma hosil qilishni qo’llash (mos holatlarda).
Bu texnologiya karyemi ikkita bosqichda qazib olishni ko’rib chiqadi. Birinchi
davrda karyer mumkin bo’lgan proekt chuqurlikkacha tashqi ag’darma hosil
qilish bilan qazib olinadi va ikkinchi davrda ag’darma karyer ichida tashkil
qilinadi.
2.
Blokli qazib olish texnologiyasini qo’llash, ya’ni bunda qazib olingan
maydonlar va alohida karyer maydonlari yon maydonlardan yoki karyerlardan
olinadigan qoplovchi tog’ jinsi bilan qoplanadi.
3.
Selektiv qazib olish texnologiyasini ko’llash, ya’ni unumli va unumli
b o ’lishi kutiladigan tog’ jinslarini qazuvchi uskunalar bilan qoplovchi tog’ jinsi
ag ’darmalarining yuqori qismida joylashtirish.
4.
Y erlam ing xo’jalik foydalanilishiga qaytarishning tez va samarali
holatlarini hosil qilish. A g’darmalami katta maydonlarda hosil qilishda ulaming
kichik vaqt ichida kerakli balandlikka yetib alohida yaruslaming bir vaqtda
rivojlanishini ta’minlashi kerak. Bu turdagi ag’darma hosil qilish yer
215
ajratmalarining boqich bilan siljishini va ag'darm a hosil qilish va rekultivastiya
qilish ishlarini b ir vaqtda bajarish imkonini beradi.
5.
A g’darm alarning m a’qul bo’lgan relyefini hosil qilish ulam ing keyinchalik
q o ’llanilishiga hos b o ’ladi.
Ochiq usulda qazib olish texnologiyasining rivojlanishi bilan yerlami
rekultivastiya qilishga katta etibor qaratilmoqda. Rekultivastiya erardan unum li'
foydalanishning asosiy talablaridan biri hisoblanadi, va bu bilan rekultivastiya
bajarilganda landshaftning keyingi foydalanilishiga mos holda hosil qilinishi
talabi ham q o ’yiladi. Rekultivastiya erlardan qishloq x o ’ja ligida foydalanish
talablarini bajarishi kerak, bu esa qishloq x o ’jaligini rivojlantirish dasturining
bajarilishi va uning barcha sohalarining rivojlanishini ta ’m inlash b o ’yicha ishlar
bajarilishini k o ’zd a tutadi. Bundan tashqari, o ’rmon va o ’rm on cho’l zonalarida
o ’rmon
x o ’ja lig in i
rivojlantirish
maqsadida
rekultivastiyaning
o ’rmon
x o ’jaligiga qaratilgan turi amalga oshirilishi kerak. Yemi saqlovchi, eroziyadan
saqlovchi, suvni saqlovchi va rekreastion turdagi o ’rmon ekinlari turli yer-iqlim
sharoitlarida hosil qilinishi mumkin. Suv va baliq x o ’jaligi shuningdek sanitar
gigienik va rekreastion y o ’nalishni rekultivastiya ham katta aham iyatga ega.
Yer yuzasini olish, ulami saqlashda ulaming shamol bilan siljitilish holatlari
k o ’rib chiqilishi kerak. Konlami qazib olish texnologiyasi ag ’darmalarda
minimal b o ’lgan tekislash ishlari va tog’ jinslarining selektiv yotqizilishini
ko ’rib chiqishi kerak. Tashqi va ichki ag’darmalami hosil qilish texnologiyasi
erlam ing rekultivastiya davrida tezroq foydalanishga qaytarilishini k o ’rib
chiqishi kerak. Tashqi a g ’darmalar, shlam va chiqindi saqlash maydonlari aholi
yashash punktlaridan uzoqroq bo’lgan joylarda, sham ollar ta ’siri kamroq
b o ’lgan va sanitar gigienik talablarga javob beruvchi joylarda joylashishi kerak.
Hosil qilingan a g ’darm alarning qiyaliklari suvdan, sham oldan saqlanishi kerak
va shu talablam i bajarish uchun ishlar bajarilishi kerak. A g ’darm a yuqori
qismidan suvni pasktga tushurish uchun suv tushurgichlar hosil qilinishi kerak.
A g’darm alam ing oxirgi minimal balandligi yerosti suv darajasidan kam ida 2m
baland b o ’lishi kerak, bu esa ag’damialarda botqoqliklar hosil b o ’lishi oldini
216
oladi. Adarmaning yuqori yarusini hosil qilishda uning yuzasida chuqurliklar
qoldirish, katta tosh bo ’laklari, metall va temirbeton tuzilmalar qoldirish
mumkin emas. Yonishi mumkin bo’lgan tog’ jinslaridan ag’darmalar hosil
qilishda ularning o ’zidan yong’in chiqarish holatlarini oldini olish bo’yicha
texnologichlar qo’llash kerak.
Qishloq x o ’jaligi maydonlarini yaratishda asosan unumli va unumli bo’lishi
kutiladigan erlardan foydalanish kerak. A g’darmalami tashlashda ularning
yuzasiga biologik rekultivastiya qilish uchun tog’ jinsi tashlash kerak. Yerlami
pashnya uchun qayta tiklanganda yer qatlamiga gumuslangan qatlam yotqizish
kerak. Rekultivastiya qilinadigan maydonlar chuqurliklarsiz tekislanishi kerak,
ular to ’g ’ri burchakli yoki shunga yaqin ko’rinishdagi o ’lchamlarga ega bo’lishi
kerak, bu qishloq xo’jaligi uchun ishlatiladigan texnikalaming unumdorligini
ta ’minlaydi.
Turli maqsadlar uchun suv saqlash joylarini qurishda bortlaming ko’chishi
holatlari ko’rib chiqiladi va sanitar gigienik talablarga ko’ra suvning holati va
tarkibi nazorat qilinadi, shuningdek mavjud yoki proektlashtirilgan yer osti
qazilmalarga suv o ’tishining oldi olinishi kerak. Suvning pastki qismidagi
qiyaliklar suvning joylashuviga ko’ra tekislanishi kerak. Turg’un bo’lmagan va
yuvilgan tog’ jinslari mavjudligida qirg’oqlar maxsus inshootlar bilan
mustahkamlanishi
kerak.
Suv saqlash maydonlari tubi va qirg’oqlari
filtratsiyadan saqlanishi kerak. Bu va boshqa talablar konning qazib olinish
davrida, y a’ni konning ochiq usulda qazib olish ishlariga rekultivastion ishlar
kirgan holda bajarilishi kerak.
Kon ishlari bilan buzilgan (ag’darma maydonlari va karyer maydonlari)
erlami rekultivastiya qilish o ’z ichiga, xalq xo’jaligi boyliklarini qayta tilkashga
qaratilgan meliorativ, qishloq xo’jali va gidrotexnik ishlami, qishloq xo’jaligi va
o ’rmon x o ’jaliklarini tashkil qilish, suv havzalari, dam olish va boshqa joylami
tashkil
qilishni
oladi.
Karyer
qurilishining bosh
smetasiga karyemi
rekultivastiya qilish ishlari kiritiladi. Joriy rekultivastiya harajatlari esa
maxsulotning tannarhiga ta ’sir qiladi.
217
Kon-texnik
v a
biologik
rekultivastiya
turlari
m avjud.
Kon-texnik
rekultivastiya kon tashkiloti bilan am alga oshiriladi. Bu jarayon o ’z ichiga
ag’darmalar hosil qilishni, qazib olishni, tog’ jinsini saqlash, qiyaliklarga qulay
tuzulishni berish, a g ’darm alar yuzasini unumli toh jinsi bilan qoplash, meliorativ
va boshqa tadbirlam i am alga oshirishni oladi. Biologik rekultivastiya kon-texnik
rekultivastiyadan keyin am alga oshiriladi. U o ’z ichiga buzilgan yerlam ing
unumdorligini
oshirishga
qaratilgan
agro texnik
tadbirlam i,
ulami
yashillashtirish, o ’rm onlar ekish, suv havzalarini tashkil qilish va boshqa
tadbirlami oladi.
Kon-texnik rekultivastiyani am alga oshirishda yem ing agrokimyoviy
tarkibini bilish kerak, bu esa yem ing unumdorligini va turli maqsadlarga
loyiqligini aniqlaydi. (5.5-jadv.).
|
