Lr = nL„
1-
(6.15)
Bunda,
p —
yumshatilgan maydonlar soni.
Kapital transheyalar tizimining hajmi ham bu holatda birmuncha oshadi.
M aydonning gorizontal qismidagi ulanish kapital transheyalar hajmining
oshishiga olib kelmaydi (boshqaruvchi baladlikdagidan ko’ra), lekin trassaning
uzunligi quyidagi qiymatga oshadi:
Д
Lj=nl^
(6.16)
Bunda, /„ =200-250 - ulanish uchastkasining uzunligi, m.
Kapital transheya uchastkasinin nazariy vajoriy uzunligi mavjud.
Trassaning nazariy uzunligi (m) quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
1ът=( Нн - Н к )Пё а т={Ни - Н к ) \ ( т и т
(6.17)
Bunda, H
„ ,
HK
- trassaning mos ravishda boshlanishi va oxirgi nuqtalari, m;
aT -
trassaning ko ’tarilish burchagi, daraja;
iT -
trassaning balandlik kattaligi, %o.
243
Trassaning joriy uzunligi (ulanish uchatskalarining mavjudligi sababli doim
nazariydan katta) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
L .* = L .,k ,
(6.18)
Bunda,
ky
- trassaning cho’zilish koeffitsiyenti.
Trassaning
cho’zilish
koeffitsiyenti
quyidagi
malumotlar
bilan
xarakterlanadi:
U la n is h s h a r tla r i
t
B oshqaruvchi balandlikda.
]_1 2
Y um shatilgan balandlikda
1.2- 1.3
G orizontal m aydonlarda.
1 4 - 1 6
Kapital transheyalarning trassalari rejada odiiy va murakkablarga b o ’linadi
(rasm. 6. 11). kapital transheyaning tassasi agar u bitta y o ’nalishga ega b o ’lganda
odiiy deb ataladi. Bir nechta uchastkalarga ega, turli harakatlanish y o ’nalishigi
ega trassalar murakkab deb ataladi. K aryer konturida bu trassalam ing
joylashuviga k o ’ra va ularning ulanish usuliga k o ’ra trassalar oxiri berk, tugunli,
spiral I i va aralash bo ’ladi. Tashqi joylashadigan kapital transheyalar doim oddiy
form aga ega b o ’ladi. Karyerlami ichki kapital transheyalar bilan ochishda
trassaning tuzilishi karyer bortining uzunligiga
Ls\
a uning haqiqiy uzunligiga
bog’liq b o ’ladi. Agar
Lmll <, L6
b o ’lsa, trassa oddiy formaga ega b o ’ladi, agar
LmJ > L
6
b o ’lsa, trassa murakkab form aga ega b o ’ladi. Trassaning tuzilishini
tanlashga qaratilgan asosiy faktorlarga, foydali qazilmaning yotish holati, yer
yuzasi relyefi, karyer maydonining rejadagi joylashuvi, karyer transportining
turi kiradi. Oxiri berk trassa asosan tem iryo’l transportida q o ’llaniladi,
avtom obil transportida esa tugunli.
244
6.11-rasm .. K apital tran sh ey alar trassasi tuzilishlari:
a - tugunli; b - oxiri berk;
v -
spiralli; I - tugun; 2 - oxiri berklik
6 . 7 . K A R Y E R M A Y D O N IN I O C H ISH USULINI TANLASH
O chiq kon ishlarida karyer maydonini ochish eng murakkab ishlardan biri
hisoblanadi, bu masalani to’g ’ri echishdan karyer ishining texnik-iqtisodiy
k o ’rsatkichlari bog’liq bo’ladi. Ochishning turini tanlashda quyidagi talablar
inobatga olinadi: tanlangan usul bo’sh tog’ jinslari va foydali qazilmalami
tashishni eng qisqa holatini ta’minlashi kerak, kon-kapital ishlarining minimal
hajmi va karyer maydonini qazib olishning butun davrida bo’sh tog’ jinslarini
rastionla joylashtirish (ochish ishlarining katta qismi keyingi yillarda amalga
oshirilishi kerak). K o’plab ochish usullarini taqqoslaganda optimal variant
b o ’lib karyer qurilishiga va birinchi davrda foydalanishga minimal xarajatlami
inobatga oladi (birinchi 10-15yil).
Ochish usullarining 6.2-jadvalda keltirilgan turlari uchun quyida ulami
gorizontal, yotgan, qiya va tik qiya konlar uchun qo’llanilishi keltirilgan.
Gorizontal va qiya konni qazib olishdagi (qazilma yotish burchagi < 10’)
o ’ziga hos jihatlaridan biri karyeming chuqurlikda va rejadagi uncha katta
bo ’lmagan o ’lchamlari. K o’plab hollarda bunday karyerlarda qoplovchi tog’
jinsi qazib olingan maydonlarga joylashtirish bilan qazib olinadi (pastki ochish
245
gorizontlari). Bunday karyer maydonlarini ochish aralash usul bilan amalga
oshiriladi, bunda ochish pog’onalarining transportsiz ochilishi (qayta tashlash
bilan) va qazib olish gorizontlarini kapital transheyalarni q o ’llagan holda ochish
>
(bitta qanotli kapital transheya bilan, ikkita qanotli, markaziy yoki markaziy va
qanotli birgalikda) q o ’llaniladi. Gorizontal konlarni qoplovchi tog’ jinsini tashqi
a g ’darm alarga tashish bilan ochishda, karyer maydonini ochish alohida, umumiy
va guruhli kapital transheyalar bilan ochish mumkin.
Tashqi joylashgan alohida kapital transheyalar tizimi (rasm. 6.5) karyeming
uncha chuqur b o ’lmagan holatida (2-3 pog’ona) qo ’llaniladi va yuklar alohida
tashiladi. Uncha chuqur b o ’lmagan kapital transheyalar uncha katta hajm ga ega
bo ’lmaydi, yuklam i alohida tashishni q o ’llash ishlami oddiy tashkil qilish va
karyem ing yuqori unumdorligini ta'm inlaydi.
Tashqi joylashgan umumiy kapital transheyalar tizimi bilan ochish (rasm.
6.6 ) 2-3 ochuvchi pog’onalarda qo’llaniladi va yuklam ing alohida qilishning
kerakliligini talab qilmaydi (yuk aylanmasi uncha katta emas, yuqoridagi
qoplovchi to g ’ jin si va foydali qazilm a yuk aylanmasi y o ’nalishi b o ’yicha mos
keladi). Bu usulning asosiy qulayligi kapital transheyalar hajmining birmuncha
kamligi. Bu usul shuningdek katta chuqurlikdagi karyerlam i ochishda ham
q o ’llaniladi (4-8 p o g ’ona), lekin bu holatda kapital transheyalar ichki va aralash
joylashuvga ega b o ’ladi (yuqori 2-3 p o g ’ona tashqi joylashgan transheyalar
bilan ochiladi).
Guruhli kapital transheyalar tizimi (rasm. 6.7) 4-6 po g ’onalarda q o ’llaniladi.
Bitta transheyalar g ’uruhi ochish pog’onalariga, ikkinchisi esa - qazib olish
pog’onalariga xizm at qiladi, shu bilan yuklam ing alohidaligi ta ’minlanadi.
Gorizontal konlam i ochish asosan qanotli va markaziy joylashgan kapital
transheyalar bilan am alga oshiriladi. Kapital transheyalam ing markaziy
joylashuvi qanotli bilan aralashuvda karyer maydonining katta uzunligida
qo ’llaniladi, bu e s a karyerni ikkita m aydonga bo ’lish va ishlami bir birdan
mustaqil holda o lib borish imkonini beradi.
246
Chuqurlikda joylashadigan qiya va tik qiya konlami qazib oladigan
karyerlaming o ’ziga hos tomonlari ulaming oxirgi chuqurligi (100-150m va
undan yuqori), karyer chuqurligining bir maromda oshib borishi (kon ishlarining
borishi bilan) va ochuvchi pog’onalar soni, yuk aylanmasi hajmining bir
tekisdamasligi, kon massasini karyer konturidan tashqariga tashish (qoplovchi
to g ’ jinsi ag’darmalarga, foydali qazilma esa omborxona va boyitish
fabrikalariga tashiladi), bortlaming katta turg’unligini ta’minlovchi qoyasimon
va yarim qoyasimon tog’ jinslarini mavjudligihisoblanadi. Bunday konlar,
umumiy yoki guruhli kapital transheyalar bilan tashqi va aralash joylashuvli
holda ochiladi, alohida hollarda esa - yer osti kon lahimlari bilan.
Qazilmaning yotish burchagiga ko’ra kapital transheyalaming trassasi (uning
ichki tomoni) turg’un va turg’un bo’lmagan (siljuvchi) bo’ladi. Yotish burchagi
karyeming ishchi b o ’lmagan bortiga yaqin bo’lgan qiya qazilmalami qazib
olishda kapital transheyaning trassasi asosan karyer ishchi b o ’lmagan bortiga
qazilmaning yotgan tomonidan tashlanadi va turg’un hisoblanadi. O ’tkiz
burchakli
qazilmalami
qazib olishda (yotish burchagi
>35") kapital
transheyalaming trassasi siljuvchi bo’ladi, buning sababi ular karyeming bitta
yoki ikkita ishchi bortida joylashadi. Pog’onalaming oxirgi holatigacha
harakatidan keyin trassa uchastkalari shu pog’ona ichida turg’un bo’lib qoladi.
Siljuvchi trassalardan (siljuvchi s ’ezdlar) foydalanish kichik hajmdagi kon
kapital ishlami bo’lishini ta’minlaydi, lekin bu holda qo’shimcha foydalanish
murakkabliklari hosil bo’ladi. Siljuvchi trassalarda balandlikning kattaligi
boshqaruvchi trassaga nisbatan 35% ga kamayadi. Siljuvchi s ’ezdning kengligi
unda joylashadigan ekskavatoming holatiga ko’ra, portlatilgan tog’ jinsi
uyumiga va yo’llarga k o ’ra aniqlanadi.
Tik qiya qazilmalami qazib olishda asosan trassaning oxiri berk (temiryo’l
transportida) va tugunli (avtomobil transortida) ko’rimshlari qo’llaniladi.
Trassaning spiralsimon k o ’rinishini shtoksimon chuqur qazilmalarda kichik
o ’lcham va rejadagi aylana tuzilishida qo’llash mumkin. Trassaning spiralsimon
tuzilishi asosan avtomobil transortida ma’qul. Tik qiya kapital transheyalar
247
karyerda konveyer transporti, kletli transport va skipli ko’targichlardan (asosan
chuqur gorizontlar uchun) foydalanilganda q o ’llaniladi. ular karyem ing ishchi ~
b o ’lmagan bortida nisbatan turg’un to g ’ jinslarida jovlashtiriladi. Tik qiya
kapital transheyaning trassasi tuzilishi oddiy (skipli k o ’targichlar va konveyerlar
uchun) va murakkab (lentali konveyerlar uchun) b o ’ladi. Agar karyer bortining
qiyalik burchaklari tik qiya transheya qiyaligidan oshmasa, unda kapital
transheya karyer bortiga perpendikulyar joylashadi. Aks holda kapital
transheyani karyer bortiga qanaqadir burchak ostida joylashtirish kerak, bu esa
quyidagi formula bilan aniqlanadi:
/ . . = a r c s i n ^ j = -
(6.19)
|
