b o ’yicha yiliga 100-150 mln.t va chuqurligi 500 m va undan chuqur b o ’lgan
quvvatli karyerlam i qurilishi hisoblanadi. Bunday karyerlarni qurilishi uchun
kapital xarajatlar va uning butun qurilish m obaynida kon massasini qazib olish
ancha kattadir. Shuning uchun, yangi karyerlam i
qurish va mavjud karyerlami
rekonstruksiya qilish iqtisodiy jihatdan asoslangan bo ’lishi lozim. Qabul
qilingan echim lam ing iqtisodiy jihatdan asoslanganligi yildan yilga o ’sib
bormoqda.
O chiq kon ishlarining iqtisodiy sam aradorligining darajasi karyeming foydali
qazilm a v a qoplovchi to g ’ jinsi b o ’yicha yillik ishlab chiqarish unumdorligi,
foydali qazilm aning joylashish sharoiti, qazib olinadigan tog’ jinsining fizik-
texnik xarakteristikasi, qazib olish rayonining iqlimi bilan aniqlanadi. Ochiq kon
ishlarining iqtisodiy samaradorligini baholash uchun foydali qazilma b o ’yicha
ishchining
oylik m ehnat unumdorligi, lm 3 qoplovchi to g ’ jinsiga sarflanadigan
xarajat, foydali qazilm a tannarxi, lm 3 (t) foydali qazilmaga sarflanadigan kapital
xarajat,
yillik foyda va karyem ing
rentabelligi
kabi
texnik-iqtisodiy
k o ’rsatkichlar q o ’llaniladi.
Ishchining foydali qazilma b o ’yicha karyerlardagi oylik mehnat unumdorligi
mexnazastiyalash, tashkil etish va energiya bilan ta ’minlanganlikning umumiy
darajasini xarakterlaydi va bir oyda qazib olinadigan
foydali qazilmaning
ishchilam ing ro ’yxat bo’yicha tarkibiga nisbati bilan aniqlanadi. K o’mir
karyerlarida ishchilam ing mehnat unum dorligi so ’nggi yillarda 5 baravarga
ko ’paydi. R uda karyerlarida esa ishchilam ing mehnat unumdorligi so’nggi 1,5
yilda 2 baravardan k o ’pga o ’sdi. U m um an olganda mamlakat bo’yicha ochiq
kon ishlaridagi ishchilam ing mehnat unumdorligi yiliga 4-6% ga oshdi.
Foydali qazilm aning tannarxi qazish va ochish ishlariga sarflanadigan
xarajatlam i o ’z ichiga oladi. Foydali qazilm ani ishlab chiqarish tannarxi uni
realizatsiya qilish bilan bog’liq b o ’lgan xarajatlam i o ’z ichiga olmaydi. Foydali
qazilm a tannarxida ochish ishlari uchun sarflangan xarajatlar ulushi 70% yoki
undan yuqoriga etadi.
Ochiq
kon
ishlarining
iqtisodiy
ko’rsatkichlari
kapital
xarajatlar
(tadqiqotchilik, geologik
qidiruv va tayyorlov ishlari, bino va inshootlami
qurish, jihozlam i olish, ta ’mirlash va boshqalar uchun sarflanadigan xarajatlar),
ekspluatatsion xarajatlar (joriy xarajatlar) va qazib olingan foydali qazilmani
realizatsiya qilishdan kelgan foydalarga bog’liqdir.
Kapital xarajatlar solishtirma kapital xarajatlar bilan baholanadi. Ular kapital
xarajatlam ing karyeming foydali qazilma bo’yicha yillik ish unumdorligiga
nisbatiga teng.
Karyem ing ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati xo’jalik hisobi asosida
aniqlanadi. Bunda korxonaning xarajat o ’rnini to’ldirishi uning o ’zining xususiy
foydasi (qazib olingan foydali qazilmani realizatsiya qilish yo’li orqali) hisobiga
am alga oshadi. Karyeming xo’jalik tizimidagi ishi ikki ko’rsatkich
- foyda va
rentabellik bilan aniqlanadi.
Karyeming yillik foydasi foydali qazilmani
realizatsiya qilishdan tushgan foydasi va uning tannarxi o ’rtasidagi farq bilan
aniqlanadi.
K aryem ing rentabelliligi yillik foydaning karyer foydalanishida
b o ’lgan (asosiy ishlab chiqarish fondlari va normalangan aylanma vositalar)
vositalarning umumiy qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi.
M amlakat karyerlarining rentabelliligi 5-20% chegarasida o’zgarib turadi.
O ’zining
mohiyati
bo’yicha
rentabellik
karyeming
foydaliligi
bilan
xarakterlanadi va amaldagi karyerlaming xo’jalik va iqtisodiy
faoliyatini nisbiy
baholash uchun k o ’rsatkich bo ’lishi mumkin.
Kon va transport uskunalarining ish unumdorligi uning quvvati, qazib
olinadigan tog’ jinsining fizik-texnik xarakteristikasi va vaqt bo’yicha
uskunalardan foydalanish darajasiga bog’liq. Texnik taraqqiyot natijasida bu
k o ’rsatkich tizimli ravishda o ’sib boradi.
