(NН
2
)
2
СО
1.1.-rasm. (NН
2
)
2
СО-НNО
3
-Н
2
О sistemasining holat diagrammasi.
Karbamid kuchsiz asos xossasiga ega bo’lganligi uchun (25°S xaroratdagi dissotsiatsiya
konstantasi 1,5*10-14) kislotalar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi. Masalan,
karbamid nitrat
(NН
2
)
2
СО*НNО
3
suvda oz eriydi, qizdirilganda esa portlash bilan parchalanadi,
karbamid fosfat
(NН
2
)
2
СО*Н
3
Р0
4
esa suvda yaxshi eriydi va to’la dissotsilanadi.
Karbamid ammiak bilan ta’sirlashib ammiakat (NН
2
)
2
СО*NН
3
hosil qiladi. Uning
tarkibida 77,9% gacha karbamid bo’ladi va 46°S da inkongurent suyuqlanadi. Xaroratning
ko’tarilishi
bilan suyuq, ammiakda karbamidning eruvchanligi ortib boradi. Xarorat 30°S
bo’lganda eruvchanlik suvdagiga nisbatan ham ko’proq bo’ladi.
Karbamid
tuzlar
bilan
ham
kompleks
birikmalar
hosil
qiladi.
Masalan,
Са(NОз)
2
*4(NН
2
)
2
СО va Са(Н
2
Р0
4
)
2
*4(NН
2
)
2
СО larning xar bir komionenta ham mineral o’g’it
xisoblanadi.
Karbamid suvli eritmalarda 80°S xaroratgacha turg’un, xarorat ko’tarilganda esa u
ammoniy izotsianat (sianat — N) ga va undan ammoniy karbonatga aylanadi:
(NН
2
)
2
СО
NН
4
NСО; NН
4
NСО + 2Н
2
0
(NН
4
)
2
СОз
U
esa ammoniy gidrokarbonatga, so’ngra ammiak va karbonat angidridga parchalanadi:
(NН
4
)
2
СО
3
NН
4
НСО
3
+NН
3
; NН
4
НСО
3
С0
2
+ NН
3
+ Н
2
0
Karbamid tarkibida 46,6% N bo’lib, ballastsiz azotli o’g’it hisoblanadi. Karbamidning
ammiakli selitraga nisbatan bir necha afzallik tomonlari: azot miqdorining ko’pligida, kam
gigroskopikligida (gigroskopiklik nuqtasi 20°S da 80% ga teng), portlash xavfi yo’qligida va
kam yopishkoqligida namoyon bo’ladi. Bundan tashqari uning tuproqda yuvilishi sekin kechadi.
Tuproqda karbamid namlik ta’sirida ammoniy karbonatga aylanadi va nordon (kislotali)
tuproqni neytrallaydi. So’ngra mikroorganizmlar ta’sirida ammoniy ioni nitratlashadi va tuproqni
nordonlashtiradi.
Karbamid tarkibidagi o’simlikka taksik ta’sir etadigan modda biuret xisoblanadi. Ayniqsa
uning suvli eritmasini o’simlikka sepilganda uning tarkibida 0,25% dan ortiq, miqdordagi biuret
bo’lsa, o’simlik barglari «kuyadi». Tuproqqa to’g’ridan —to’g’ri berilganda esa u zararsizdir.
Karbamid protein qo’shimchasi sifatida uglevodlari ko’p va oqsil miqdori kam bo’lgan
chorva yemlariga ham qo’shiladi. U ozuqa yemda 25-30% gacha oqsil o’rnini bosa oladi.
Sanoatda sun’iy smola,
plastmassalar, kley, lak, farmatsevtik preparatlar, gerbitsidlar
tayyorlash va chorvachilikda ozuqalarga qo’shish uchun belgilangan standart bo’yicha A markali
yuqori va birinchi kategoriyali donador va kristall shaklidagi karbamid ishlab chiqariladi.
Mahsulot sifatidagi karbamid tarkibida belgilangan kategoriyaga mos holda: 46,3% va 46,2% N.
0,6% va 0,9%
dan kam miqdorda biuret, 0,2% va 0,3% suv bo’ladi. Chorvachilik ozuqalari
tayyorlashda ishlatiladigan karbamid tarkibida esa 3% gacha biuret bo’lishi
belgilangan talab
darajasiga javob bera oladi.
O’g’it sifatida ishlatiladigan karbamid esa B markada ishlab chiqariladi. Uning tarkibida
46,0% N 0,9% atrofida biuret va 0,25% gacha namlik bo’ladi. O’g’itning donadorligi esa: 1-4
mm
li donachalar 94% dan
kam emas, 1 mm li donachalar 5% dan ortiq emas. Uni 6 oygacha
qopsiz saqlanganda ham yopishib qolmaydi.
