• Faqat
  • Mustaqillikni
  • Sof raqobat
  • Sof monopoliya
  • Monopolistik raqobat
  • Oliy va o’rta maxsus ta’lim




    Download 1,05 Mb.
    bet34/105
    Sana14.06.2024
    Hajmi1,05 Mb.
    #263556
    1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   105
    Bog'liq
    УУМ Замонавий ракобат назариялари (1)

    Ham ishlab chiqarishda ham tijoratda

    Sindikat

    lotincha sydikos – birgalikda harakat qiluvi

    • Savdo kvotalari va narlar to’g’risida;

    • Mahsulotni birgalkda

    sotish va xom-ashyoni birgalikda xarid qilish.

    Faqat ishlab chiqarishda

    Trest

    inglizcha trust – ishonch

    Korxonalarning to’liq
    birlashuvi

    Mustaqillikni to’liq yo’qtadi




    Бозорнинг замонавий






    соф

    Моноп олисти

    Соф
    Zamonaviy bozor modellarining qisqacha tavsifi

    Bozor modellari

    Asosiy xususiyatlari

    Firmalar soni

    Narx ustidan nazorat

    Tarmoqga kirish
    imkoniyati

    misollar

    Sof raqobat

    Juda ko’p

    yo’q

    ekrin

    Qishloq xo’jaligi; valyuta ayirboshlash va
    fond bozori













    xizmatlari

    Sof monopoliya

    bitta

    kuchli

    Deyarli mavjud emas

    Elektr-, gaz-, suv-taminoti, metropoliten,
    aloqa va boshqala.

    Monopolistik raqobat

    ko’p

    cheklangan

    Nisbatan erkin

    Kiyim, mebel, kitob ishlab
    chiqarish va chakana savdo

    Oligopoliya

    Bir nechta

    kuchli (kelishuv mavjudligida)

    Juda qiyin

    Po’lat, avtomobil, qishloq xjalik mashinalari
    ishlab chiqarish; ulgurji savdo

    Nomukammal raqobat monopolistik raqobat, oligopoliya, sof monopoliya va monopsoniya sharoitidagi raqobatlarga bo’linadi.

    Бозорда


    Бозорда





    Monopol raqobatda yangi sifatliroq maxsulotni chiqarish kurashning asosiy usuli hisoblanadi.

    Monopoliya bozorda bir sotuvchi borligini bildiradi va mahsulotni o’rnini qoplovchi yo’q.


    Bozorda bir yoki bir necha ishlab chiqaruvchini mavjudligi bozor tomonidan belgilanadi. Masalan, A va B shaharlar o’rtasida yukni bir avtomobil kompaniyasi tashiydi. Tor ma’noda bu kompaniya monopolist bo’lishi mumkin. Ammo A va B shahar o’rtasida transport xizmat ko’rsatishning boshqa shakllari havo, temir yo’l, suv transporti bo’lishi mumkin. Bunday holatda avtomobil kompaniyasini monopolist deb bo’lmaydi.
    Monopoliya harakat qilishi uchun bu tarmoqda yangi firmani kirib kelishiga ruxsat berishi kerak emas. Bu yerda bozorlarni musobaqadoshligi nazariyasi muhim rol o’ynaydi.
    Bu nazariya mazmuni shundaki, raqobat nafaqat shu tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar, bandlar soniga, shuningdek ushbu tarmoqdagi real va potentsial ishlab chiqaruvchilar soniga asoslanadi.
    Potentsial raqobat xavfi ushbu tarmoqda faoliyat ko’rsatayotgan firmalar xulqiga
    ta’sir ko’rsatadi. SHu tarmoqda yangi korxonalarning tashkil topishi yuqori foyda olish imkoniyati bilan bog’liq.
    SHunday qilib, tarmoqda faoliyat ko’rsatayotgan firmalar soni minimal samarali ishlab chiqarish hajmiga bog’liq. Minimal samarali ishlab chiqarish hajmi uzoq muddatli o’rtacha ishlab chiqarish xarajatlari egriligi pasayishini to’xtatish bilan belgilanadi.




    Қарама-қарши тенденциялари



    uch nazariga asoslanadi:
    Monopolistik raqobat nazariyasi

    1. mahsulotni tabaqalanishi;

    2. ko’p sonli sotuvchilar;

    3. tarmoqqa erkin kirish va chiqish.

    Демократияга хавф–хатар туғдириши

    Monoplistik raqobat bozorida firma boshqa firmalar bilan o’xshash mahsulot ishlab chiqaradi, biroq ular bir-birini to’liq qoplovchi hisoblanmaydi.


    Monopolistik raqobat takomillashgan sof raqobat bilan o’xshash. Ular uchun ko’p sonli firmalar hamda tarmoqqa ekrin kirish va chiqish xos.
    Biroq mukammal takomillashgandan farqli o’laroq monopolistik raqobat tabaqalashgan mahsulotlar bilan ishlaydi.
    Tabaqalashgan mahsulot sotuvchilar tomonidan bozorga chiqariladigan tovar va xizmatlarda jiddiy farqlar bo’lishini bildiradi.
    Tovar va xizmatlarning tabaqalashuvi uchun quyidagi belgilar xos: fabrika markazi, firma nomi, mahsulotni o’ziga xos upakovka qilish yoki taraga joylash, tovarni sifati, rangi yoki yili orqali namoyon bo’ladi.
    Tovarni tabaqalashuvi tovarni sotish bilan bog’liq quyidagi shart-sharoitlarga bog’liq: sotuvchi joyini qulayligi, xizmat ko’rsatish sifati, kafolatlarni berish muddati, kreditga sotish, savdoni tashkil etish bilan belgilanadi.
    Bahosiz raqobat. Ommaviy potok ishlab chiqarish uchun bahoni pasayishiga asoslangan bahoni raqobat xos bo’lib, u katta ishlab chiqarish xarajatlari va risk bilan bog’liq.
    XX asrda baholi raqobat o’z o’rnini asta-sekin bahosiz raqobatga bo’shatib

    bermoqda.
    Bahosiz raqobat sharoitida yangi tovar va xizmatlarni yaratish, tovar sifatini oshirish, uning tabaqalanishi va uni sotish sharoitlarini o’zgarishi metodlaridan foydalaniladi.
    Savdo sarkasi (brendi) – xaridorni yuqori sifatli tovar to’g’risida xabardor qialid va ishlab chiqaruvchi mahsulot sifati uchun ma’sulligini bildiradi.
    Monopolistik raqobat nazarisi asosiy aktsentni bahosiz omilga qaratadi. Monopolistik raqobat sharoitida turli tovarlar mavjud bo’ladi va sotish faoliyati va xarajatlari muhim rol o’ynaydi.
    Sotish xarajatlari tarkibiga reklama xarajatlari, sotish bilan bog’liq xodimlar ish haqi, sotish bo’limi xarajati, skidkalar kiradi.
    Reklama ikki vazifani bajaradi:

    1. xaridorlarni mahsulot to’g’risida xabardor qiladi;

    2. xaridorlar ehtiyojini o’zgartiradi. Reklama talabni elastik qiladi.




    Sof monopoliya g’arb mamlakatlarida keng tarqalgan. Qator tarmoqlarda bozorni monopolistik tarkibini tashkil etish uchun monopolistik tarkibini tashkil etish uchun iqtisodiy asos bor. Gap tabiiy monopoliyalar to’g’risida ketmoqda. Yirik ishlab chiqaruvchilar raqobat qilayotgan irmalarga nisbatan past ishlab chiqarish xarajatlari va bahoga ega, bo’lib katta tejash imkonni beradi. Tabiiy monopoliyalardan ijtimoiy foydalanish korxonalar uchun xos. Monopolistik tarkib davlat tomonidan aralashuv va faoliyat ko’rsatishni talab qiladi. Tabiiy monopoliyalar odatda davlat mulki asosida yoki xususiy mulk asosida rivojlanadi, uning faoliyati davlat tomonidan albatta nazorat qilib boriladi.


    Davlat tomonidan olib boriladigan baho nazorati olgopoliya va monopol tarkiblarda, sof raqobatga nisbatan samaralidir. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni ustivor yo’nalishlaridan biri iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlanitirish hisoblanadi.
    Xusuiylashtirish monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirishga olib
    kelishi kerak.

    Qonuniyat minimal samarali ishlab chiqarish hajmi bozor hajmiga nisbatan qancha yirik bo’lsa tarmoqdagi firmalar soni shuncha kam bo’ladi.


    Bozor hajmini minimal samarali miqyosga nisbatan, ma’lum tarmoqdagi firmalar imkoniyati to’g’risida tasavvur beradi. AQSH iqtisodiyoti F.SHerer hisob- kitobiga ko’ra yuqoridagi mezonga muvofiq Germaniya xolodilьnik ishlab chiqarish sohasida – 3, sigaret – 3, neftni qayta ishlashda – 9, pivo pishirishda – 16, mato ishlab chiqarishda – 52, poyafzal ishlab chiqarishda – 197 firma bo’ladi.
    Raqobatbardosh firmani xususiyati shundaki oxirgi daromad bahoga teng bo’ladi.
    Monopoliya uchun ishlab chiqarish hajmini chegaralash va bahoni o’sishi xosdir. U mukamal raqobatli firmaga nisbatan kam mahsulot ishlab chiqarish mukamal raqobatli firmaga nisbatan yuqori baho belgilaydi.

    Monopol raqobatda savdo markalari vositasida ham o’zaro kurash ketadi.


    Oligopoliya sharoitidagi raqobatda ozchilik, lekin g’oyat yirik firmalar qatnashadi, ular muayyan tarmoqdagi mahsulot ishlab chiqarishni va sotishni o’z qo’lida to’plab oladi. Oligopoliya bozoriga kirib borish yo’lida 3 ta jiddiy to’siq bo’ladi:

      1. Bu yerga kirib o’rganib olish uchun g’oyat katta kapital kerak, bu esa ko’pchilikda bo’lmaydi.

      2. Tabiiy resurslar ayrim kompaniyalar qo’lida mulk sifatida to’planib qolganidan, ular o’zgalarga nasib etmaydi.

      3. Ilmiy – texnikaviy yangiliklar ayrim kompaniyalar monopoliyasiga aylanib qoladi, shu sababli ulardan boshqalarning baxramand bo’lishi qiyin.




    Download 1,05 Mb.
    1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   105




    Download 1,05 Mb.