Xaltsaro ratsobatning xususiyatlari. Rakobat va rakobat strategiyasi uakida yukorida ta’kidlanganlarning barchasi ichki bozor bilan bir katorda tashki bozorga uam taalluklidir. Lekin shu bilan birga xalkaro rakobat ba’zi bir uziga xos xususiyatlarga uam ega.
M. Porter mavjud rakobatning uziga xosligiga kura ikki turdagi tarmoklarni ajratadi:
Kupmilliy tarmoklar. Ushbu tarmoklar uchun aloxida mamlakatlarda rakobatning turlicha kechishi xosdir. Bunday tarmoklarda yagona strategiyani kullash mumkin emas. Misol uchun, jamgarma banklari.
Global tarmoklar. Ushbu tarmoklar dunyo buyicha yagona rakobat maydoniga ega buladilar. Aynan shunday tarmoklarda oddiy rakobat usutunligini emas, balki global rakobat usutunligini yaratish kerak buladi.
M. Porter global strategiya sharoitida rakobat ustunligiga erishishning va undan foydalanishning ikki usulini ajratadi:
faoliyatni tartibga solish (konfiguratsiya), ya’ni uziga xos xususiyatlaridan foydalanish maksadida turli mamlakatlarda faoliyatning turli kurinishlarini joylashtirish.
Faoliyat turlarini davlat kuyidagi mezonlardan kelib chikib joylashtiradi:
-omillarning minimal kiymati;
-maxsus kunikmalarning mavjudligi;
-mijozlar bilan munosabatlarning rivojlanganlik darajasi va boshkalar.
filiallar faoliyatini muvofiklashtirish. Bu uz ichiga
-ma’lumot almashinuvini;
-javobgarlikni taksimlashni;
-xatti-uarakatlarni kelishishni oladi.
Ratsobat ustunligining determinantlari. X,ar bir tarmok doimo yangilanib va zamonaviylashtirib kuriladi. Bu jarayonni ragbatlantirishda asoslanuvchi mamlakat muxim urin tutadi. Asoslanuvchi mamlakat bu asosiy maxsulot va texnologiya strategiyasi ishlab chikariladigan va kerakli tajribaga ega bulgan ishchi kuchi mavjud mamlakatdir.
2-rasm. Mamlakatning rakobat ustunligi determinantlari.
Omillarning parametrlari. X,ar bir mamlakat u yoki bu darajada ishlab chikarish omillariga ega buladi (Xeksher-Olin modeli). Omillar avvaldan mavjud bulishi, shuningdek inson faoliyati natijasida yaratilishi mumkin. SHuning uchun rakobat ustunligiga erishish va uni rivojlantirish uchun nafakat mavjud omillar zaxirasi, balki uning yaratilishi tezligi xam muximdir. Bundan tashkari omillarning ortikchaligi rakobat ustunligini yukotilishiga olib kelishi, ularning yetishmasligi esa, aksincha, yangilanishni yuzaga keltirishi va bu bilan uzok muddatli rakobat ustunligiga olib kelishi mumkin. SHunday bulsada omillar bilan ta’minlanganlik uta muxim axamiyat kasb etadi va shuning uchun xam u birinchi parametrdir (inson resurslari, moddiy resurslar, bilim resursi, moliyaviy resurslar, infratuzilma). Omillar turli tarmoklarda turli mikdorlarda kulaniladi. Firmalar uz ixtiyorlarida uz tarmoklaridagi rakobat kurashida zarur buladigan arzon va yukori sifatli omillarga ega bulsalargina rakobat ustunligiga erishadilar.
Ikkinchi parametr bu - omillar ierarxiyasidir. Omillar asosiy (tabiiy resurslari, iklimiy sharoitlar, geografik joylashuv, malakasiz itttchi kuchi va xk.) va rivojlangan (zamonaviy infratuzilma, malakali itttchi kuchi va xk.), umumiy (barcha tarmoklarda kullash mumkin bulgan) va ixtisoslashgan omillarga ajratiladi.
Omillarni yaratish - uchinchi parametr. Omillar, ular tabiiy yuzaga kelganliklari va sun’iy ravishda yaratilganliklari bilan farkdanadilar. Yukori darajadagi rakobat ustunligiga erishishga kumak beruvchi barcha omillar sun’iy omillardir. Mamlakatlar, ular zarur omillarni eng makbul tarzda yarata oladigan va mukammalashtiradigan tarmoklardagina muvaffakiyatga erishadilar.
Talab parametrlari. Ichki bozordagi talab mik’yos ta’siri vositasida yangiliklarning tadbik etilishining xarakterini va tezligini belgilaydi. Talab kuyidagilar bilan tavsiflanadi:
tuzilishi bilan;
usish xarakteri va xajmi bilan;
baynalminallashuv bilan.
Talab kuyidagi asosiy xususiyatlarga ega bulgan takdirdagina, firmalar rakobat ustunligiga erishishi mumkin buladi:
ichki talabning katta ulushi bozorning global segmentlariga tugri kelsa;
xaridorlarning yukori talablari firmalarni yana xam sifatli maxsulot tayyorlashga, xizmatlarni kursatishga xamda tovarning iste’mol xususiyatlarini oshirishga majbur kilsa;
maxsulot yaratilgan mamlakatda talab boshka mamlakatlarga nisbatan erta yuzaga kelsa.
Yakin va kullab-kuvvatlovchi tarmoklar. Milliy rakobat ustunligini aniklovchi uchinchi determinant - bu mamlakatda jaxon bozorida rakobatbardosh bulgan yetkazib beruvchi yoki aralash tarmoklarning mavjudligidir. Rakobatbardosh yetkazib beruvchi tarmoklar mavjud bulganda:
kimmatbaxo resurslarga samarali va tez yetishish;
ichki bozorda yetkazib beruvchilarni muvofiklashtirish;
yangilik kiritish jarayoniga yordam kursatish mumkin buladi. Milliy firmalar, ularning mol yetkazib beruvchilari jaxon bozorida rakobatbardosh bulsalar, kuprok foyda oladilar.
Firmalar strategiyasi, tuzilmasi va rakobati. Firmalar ichki bozordagi rakobat xususiyatiga karab tuziladi, tashkil etiladi, xamda boshkariladi va bunda turli strategiya va maksadlar ishlab chikiladi. Bularning barchasi firmaning rakobat ustunligiga bevosita ta’sir kursatadi.
Xodisaning urni. X,odisa - bu shunday xolatki, u mamlakatdagi rivojlanish sharoitlari bilan boglik bulmaydi va unga firmalar xam, milliy xukumatlar xam ta’sir kursata olmaydilar. M. Porterning fikricha, ularga:
-saylov;
yirik texnologik yutuklar;
resurslar narxining keskin uzgarishi;
jaxon moliya bozorlaridagi yoki almashuv kurslarining sezilarli uzgarishi;
jaxon yoki maxalliy talabning keskin oshishi;
chet davlatlar xukumatlarining siyosiy karorlari;
urushlar kiritiladi. Ushbu xodisalar rakobatlashayotgan firmalarning tutgan urinlariga ta’sir etgani uchun muxim axamiyat kasb etadilar.
Xukumatning urni. Xukumatning milliy ustunlikni yaratishdagi roli shundan iboratki, u «romb» ning barcha turtta determinantiga uz ta’sirini kursatadi.
Raqobat ustuvorligiga shunda erishish mumkinki, qachonki firma tajovuz chora- tadbirlar qanday muddat talab qilishi tarmoqning xususiyatiga bog’lik, bo’lsa. Masalan, xizmat ko’rsatish sohasida kam vaqt zarur, sarmoyalarni ko’p talab qiladigan tarmoqlar uchun esa ko’proq vaqt zarurdir, farmatsevtikada – ko’proq tikuvchilik sohasida kamroq.
Raqobat ustivorlik miqdori va vakt o’rtasidagi bog’liklik quyidagi chizmada keltirilgan.
|
