№1-MAVZU A XBOROTNING QIMMATLILIGI

yuksaltirib yubordi. 
Ekologik xavfsizlik. Ekologik xavfsizlik – global masshtabdagi muammodir. 
«Ekologik toza», energiya va resurs tejaydigan, chiqindisiz texnologiyalarga 
o‘tish faqat milliy iqtisodni axborotlashtirish hisobiga qayta qurish asosidagina 
yo‘lga qo‘yish mumkin. 
Avtomatlashtiriltan axborot tizimlarida axborotlar o‘zining hayotiy davriga 
ega bo’ladi. Bu davr uni yaratish, undan foydalanish va kerak bo‘lmaganda 
yo‘qotishdan iboratdir (2-rasm ). 
Axborotlar xayotiy davrining xar bir bosqichida ularning himoyalan- ganlik 
darajasi turlicha baholanadi. 
Maxfiy va qimmatbaho axborotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalash eng 
muxim vazifalardan biri sanaladi. Kompyuter egalari va foydalanuvchilarning 
mulki huquqlarini himoyalash - bu ishlab chiqarilayotgan axborotlarni jiddiy 
iqtisodiy va boshha moddiy hamda nomoddiy zararlar keltirishi mumkin bo‘lgan 
turli kirishlar va o‘g‘irlashlardan himoyalashdir. 
2. Axborot-kommunikatsion tizimlar va tarmoqlarda taxdidlar 
Axborot xavfsizligi deb, ma’lumotlarni yo‘qotish va o‘zgartirishga 
yo‘naltirilgan tabiiy yoki sun’iy xossali tasodifiy va qasddan ta’sirlardan xar 
qanday tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi. 
Ilgarigi xavf faqatgina konfidentsial (maxfiy) xabarlar va xujjatlarni 
o‘g‘irlash yoki nusxa olishdan iborat bo‘lsa, hozirgi paytdagi xavf esa Kompyuter 
ma’lumotlari to‘lami, elektron ma’lumotlar, elektron massivlardan ularning 
egasidan ruxsat so‘ramasdan foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu xarakatlardan 
moddiy foyda olishga intilish ham rivojlandi. 
Axborotning himoyasi deb, boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining 
axborot xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi, 
ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini ta’minlovchi qatiy 
reglamentlangan dinamik texnologik jarayonga aytiladi. 
Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshka shaxsga zarar 
yetkazmokchi bO‘lgan nohuquqiy muomaladan xar qanday xujjatlashtirilgan, 
ya’ni identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo‘yilgan xolda moddiy 
jismda qayd etilgan axborot ximoyalanishi kerak. 
Axborot xavfsizligi nuktai nazaridan axborotni quyidagicha turkumlash 
mumkin: 
• maxfiylik — aniq bir axborotga fakat tegishli shaxslar doirasigina kirishi 
mumkinligi, ya’ni foydalanilishi qonuniy xujjatlarga muvofik cheklab qo‘yilib, 
xujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o‘g‘irlik yoki axborotni 
oshkor qilish, deyiladi; 
• konfidentsiallik — inshonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi, 
maxfiyligi kafolati; 
• yaxlitlik — axborot boshlang‘ich ko‘rinishda ekanligi, ya’ni uni saqlash 
va uzatishda ruxsat etilmagan o‘zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu bandning 
buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi; 
• autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon qilingan shaxs 

xaqiqatan xam axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat; bu bandning 
buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi; 
• apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron 
biznesda keng qo‘llaniladi. Kerak bo‘lganda xabarning muallifi kimligini 
isbotlash mumkinligi kafolati. 
Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan quyidagicha tasnifni keltirish 
mumkin: 
• ishonchlilik — tizim meyoriy va g‘ayri tabiiy xollarda 
rejalashtirilganidek o‘zini tutishlik kafolati; 
• aniqlilik — xamma buyruqlarni aniq va to‘liq bajarish kafolati; 
• tizimga kirishni nazorat qilish — turli shaxs guruxlari axborot 
manbalariga xar xil kirishga egaligi va bunday kirishga cheklashlar doim 
bajarilishlik kafolati; 
• nazorat qilinishi — istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan 
kismini tulik tekshirish mumkinligi kafolati; 
• identifikatsiyalashni nazorat qilish — xozir tizimga ulangan mijoz aniq 
o‘zini kim deb atagan bulsa, aniq o‘sha ekanligining kafolati; 
• qasddan buzilishlarga to‘sqinlik — oldindan kelishilgan me’yorlar 
chegarasida qasddan xato kiritilgan ma’lumotlarga nisbatan tizimning oldindan 
kelishilgan xolda o‘zini tutishi. 
Axborotni ximoyalashning maqsadlari kuyidagilardan iborat: 
- axborotning kelishuvsiz chikib ketishi, ugirlanishi, yo‘qotilishi, 
o‘zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning oldini olish; 
- shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bulgan xavf – xatarning oldini 
olish; 
- 
axborotni yo‘q qilish, o‘zgartirish, soxtalashtirish, nusxa kuchirish, 
tusiklash buyicha ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish; 
- xujjatlashtirilgan axborotning mikdori sifatida xukukiy tartibini 
ta’minlovchi, axborot zaxirasi va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy 
aralashuvlarning kurinishlarining oldini olish; 
- axborot tizimida mavjud bulgan shaxsiy ma’lumotlarning shaxsiy 
maxfiyligini va konfidentsialligini saklovchi fukarolarning konstitutsion 
xukuklarini ximoyalash; 
- davlat sirini, konunchilikka mos xujjatlashtirilgan axborotning 
konfidentsialligini saklash; 
- axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta’minlovchi vositalarni 
yaratish, ishlab chikish va kullashda sub’ektlarning xukuklarini ta’minlash. 
3. Axborot-kommunikatsion tizimlar va tarmoqlarda taxdidlar va zaifliklar. 
Tarmoq texnologiyalari rivojining boshlang‘ich bosqichida viruslar va 
Kompyuter xujumlarining boshqa turlari ta’siridagi zarar kam edi, chunki u 
davrda dunyo iqtisodining axborot texnologiyalariga bog‘liqligi katta emas 

edi. Hozirda, xujumlar sonining doimo o‘sishi hamda biznesning axborotdan 
foydalanish va almashishning elektron vositalariga bog‘liqligi sharoitida mashina 
vaqtining yo‘qolishiga olib keluvchi hatto ozgina xujumdan kelgan zarar juda 
katta raqamlar orqali hisoblanadi. 
Misol tariqasida keltirish mumkinki, faqat 2003 yilning birinchi choragida 
dunyo miqyosidagi yo‘qotishlar 2002 yildagi barcha yo‘qotishlaryig‘indisining 
50%ini tashkil etgan, yoki bo‘lmasa 2006 yilning o‘zida RossiyaFedereatsiyasida 
14 mingdan ortiq Kompyuter jinoyatchiligi holatlari qayd etilgan. 
Kor’orativ tarmoqlarda ishlanadigan axborot, ayniqsa, zaif bo’ladi. Hozirda 
ruxsatsiz foydalanishga yoki axborotni modifikatsiyalashga, yolg‘on axborotning 
muomalaga kirishi imkonining jiddiy oshishiga quyidagilar sabab bo’ladi: 
Kompyuterda ishlanadigan, uzatiladigan va saqlanadigan axborot hajmining 
oshishi; 
- 
ma’lumotlar bazasida muhimlik va mahfiylik darajasi turli bo‘lgan 
axborotlarning to’lanishi; 
- 
ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan axborotdan va hisoblash 
tarmoq resurlaridan foydalanuvchilar doirasining kengayishi; 
- 
masofadagi ishchi joylar soninig oshishi; 
- 
foydalanuvchilarni bog‘lash uchun Internet global tarmog‘ini va 
aloqaning turli kanallarini keng ishlatish; 
- 
foydaluvchilar Kompyuterlari o‘rtasida axborot almashinuvining 
avtomatlashtirilishi. 
Axborot xavfsizligiga tahdid deganda axborotning buzilishi yoki yo‘qotilishi 
xavfiga olib keluvchi himoyalanuvchi ob’ektga qarshi qilingan harakatlar 
tushuniladi. Oldindan shuni aytish mumkinki, so‘z barcha axborot xususida emas, 
balki uning faqat, mulk egasi fikricha, kommertsiya qiymatigaega bo‘lgan qismi 
xususida ketya’ti. 
Zamonaviy kor’orativ tarmoqlar va tizimlar duchor bo’ladigan keng 
tarqalgan tahdidlarni tahlillaymiz. Hisobga olish lozimki, xavfsizlikka tahdid 
manbalari kor’orativ axborot tizimining ichida (ichki manba) va uning 
tashqarisida (tashqi manba) bo‘lishi mumkin. Bunday ajratish to’g’ri, chunki bitta 
tahdid uchun (masalan, o‘g‘irlash) tashqi va ichki manbalarga qarshi harakat 
usullari turlicha bo’ladi. Bo‘lishi mumkin bo‘lgan tahdidlarni hamda kor’orativ 
axborot tizimining zaif joylarini bilish xavfsizlikni ta’minlovchi eng samarali 
vositalarni tanlash uchun zarur hisoblanadi. 
Tez-tez bo’ladigan va xavfli (zarar o‘lchami nuqtai nazaridan) tahdidlarga 
foydalanuvchilarning, operatorlarning, ma’murlarning va kor’orativ axborot 
tizimlariga xizmat ko‘rsatuvchi boshqa shaxslarning atayin qilmagan xatoliklari 
kiradi. Ba’zida bunday xatoliklar (noto’g’ri kiritilgan ma’lumotlar, dasturdagi 
xatoliklar sabab bo‘lgan tizimning to‘xtashi yoki bo‘zilishi) to’g’ridan to’g’ri 
zararga olib keladi. Ba’zida ular niyati buzuq odamlar foydalanishi mumkin 
bo‘lgan nozik joylarni paydo bo‘lishiga sababbo’ladi. Global axborot tarmog‘ida 
ishlash ushbu omilning yetarlicha dolzarb qiladi. Bunda zarar manbai 
tashkilotning foydalanuvchisi ham, tarmoq foydalanuvchisi ham bo‘lishi 

mumkin, oxirgisi ayniqsa xavfli. 
Zarar o‘lchami bo’yicha ikkinchi o‘rinni o‘g‘irlashlar va soxtalashtirishlar 
egallaydi. Tekshirilgan holatlarning aksariyatida ishlash rejimlari va himoyalash 
choralari bilan a’lo darajada tanish bo‘lgan tashkilot shtatidagi xodimlar aybdor 
bo‘lib chiqdilar. Global tarmoqlar bilan bog‘langan quvvatliaxborot kanalining 
mavjudligida, uning ishlashi ustidan yetarlicha nazorat yo‘qligi bunday faoliyatga 
qo‘shimcha imkon yaratadi. 
Xafa bo‘lgan xodimlar (hatto sobiqlari) tashkilotdagi tartib bilan tanish va 
juda samara bilan ziyon yetkazishlari mumkin. Xodim ishdan bo‘shaganida uning 
axborot resurslaridan foydalanish xuquqi bekor qilinishinazoratga olinishi shart. 
Hozirda tashqi kommunikatsiya orqali ruxsatsiz foydalanishga atayin 
qilingan urinishlar bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha buzilishlarning 10%ini tashkil 
etadi. Bu kattalik anchagina bo‘lib tuyulmasa ham, Internetda ishlash tajribasi 
ko‘rsatadiki, qariyb har bir Internet-server kuniga bir necha marta suqilib kirish 
urinishlariga duchor bo‘lar ekan. Xavf-xatarlar taxlil qilinganida tashkilot 
kor’orativ yoki lokal tarmog‘i Kompyuterlarining xujumlarga qarshi turishi yoki 
bo‘lmaganida axborot xavfsizligi buzilishi faktlarini qayd etish uchun yetarlicha 
himoyalanmaganligini hisobga olish zarur. Masalan, axborot tizimlarini 
himoyalash Agentligining (AQSH) testlari ko‘rsatadiki, 88% Kompyuterlar 
axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan nozik joylarga egaki, ular ruxsatsiz 
foydalanish uchun faol ishlatishlari mumkin. Tashkilot axborot tuzilmasidan 
sasofadan foydalanish xollari alohida ko‘rilishi lozim. 
Himoya siyosatini tuzishdan avval tashkilotda Kompyuter muhiti duchor 
bo’ladigan xavf-xatar baholanishi va zarur choralar ko‘rilishi zarur. Ravshanki, 
himoyaga tahdidni nazoratlash va zarur choralarni ko‘rish uchun tashkilotning 
sarf-harajati tashkilotda aktivlar va resurslarni himoyalash 
bo’yicha hech qanday choralar ko‘rilmaganida kutiladigan yo‘qotishlardan oshib 
ketmasligi shart. 
Umuman olganda, tashkilotning Kompyuter muhiti ikki xil xavf-xatarga 
duchor bo’ladi: 
1. Ma’lumotlarni yo‘qotilishi yoki o‘zgartirilishi. 
2. Servisning to‘xtatilishi. 
Tahdidlarning manbalarini aniqlash oson emas. Ular niyati buzuq 
odamlarning bostirib kirishidan to Kompyuter viruslarigacha turlanishi mumkin. 
Bunda inson xatoliklari xavfsizlikka jiddiy tahdid hisoblanadi. 1.1-rasmda 
kor’orativ axborot tizimida xavfsizlikning buzilish manbalari bo’yicha statistik 
ma’lumotlarni tasvirlovchi aylanma diagramma keltirilgan. 
Statistik ma’lumotlar tashkilot ma’muriyatiga va xodimlariga kor’orativ 
tarmoq va tizimi xavfsizligiga tahdidlarni samarali kamaytirish uchun xarakatlarni 
qaerga yo‘naltirishlari zarurligini aytib berishi mumkin. Albatta, fizik xavfsizlik 
muammolari bilan shug‘ullanish va inson xatoliklarining xavfsizlikka salbiy 
ta’sirini kamaytirish bo’yicha choralar ko‘rilishi zarur. Shu bilan bir qatorda 
kor’orativ tarmoq va tizimga ham tashqaridan, ham ichkaridan bo’ladigan 
xujumlarni oldini olish bo’yicha tarmoq xavfsizligi masalasini yechishga jiddiy

Mustahkamlash uchun topshiriqlar 
1. 
Axborot xavfsizligi deb nimaga aytiladi? 
2. 
Axborotning himoyasi deb nimaga aytiladi? 
3. 
Axborotning maxfiyligi nima? 
4. 
Axborotni soxtalashtirish deganda nimani tushunasiz? 
5. 
Axborotni ximoyalashning maqsadlari nimalardan iborat? 
Uyga vazifa 
1. 
Iqtisodiy xavfsizlik nima? 
2. 
Mudofaa xavfsizligi nimalardan iborat? 
3. 
Ekologik xavfsizlik tarkibi 

Download 7,03 Mb.