O‘quv mashg`ulotining texnologik xaritasi

Baholash mezoni 1-ilova 
№ 
Мazmuni 
Bah o 
Og‘zaki 
so‘rov 
quyidagi 
mezonlar 
asosida 
baholanadi 
Mustaqil ishlar 
quyidagi mezonlar 
asosida baholanadi 
Uyga vazifa 
quyidagi mezonlar 
asosida baholanadi 
1. 
Mavzu atroflicha 
to‘liq, asosiy fikr 
va tushunchalar 
o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Mavzu o‘quvchi 
tomonidan mustaqil 
ravishda atroflicha 
to‘liq yoritilsa 
So‘z boyligi, ifoda 
qilinishi va uslubi 
adabiy nutq 
talablariga mos 
bo‘lsa 
5 
2. 
Маvzu 
asosan,asosiy fikr 
va tushunchalar 
qisman 
o‘zlashtirilishigae
rishilsa 
Маvzu o‘quvchi 
tomonidan mustaqil 
ravishda asosiy 
fikrlar atroflicha 
yoritilsa 
Ishni bajarishda 
grammatik, 
uslubiy xatolar 
uchrasa 
4 
3 
Mavzu 
qisman 
o‘zlashtirilis
higa 
erishilsa 
Mavzu o‘quvchi 
tomonidan 
mustaqil ravishda 
qisman yoritilsa 
Topshiriqni 
bajarishda imlo 
me‘yorlari va 
husnixat 
talablarigato‘liq rioya 
qilinmasa 
3 
4 
Mavzuning 
ba‘zi 
elementlarini 
o‘zlashtirilish
iga erishilsa 
Mavzuning ba‘zi 
elementlarini 
mustaqil ravishda 
qismanyoritilsa 
Topshiriqni bajarishda 
og‘zaki va yozma nutq 
me‘yorlari 
buzilganbo‘lsa 
2 
5 
Mavzuning 
O‘zlashtirilishi 
yuqoridagi 
talablar 
darajasida 
bo‘lmasa 
Mavzuning yoritilishi 
yuqoridagi 
talablar darajasida 
bo‘lmasa 
Topshiriqni 
bajarishda 
qo‘pol xatolarga 
yo‘l qo‘yilgan 
bo‘lsa 
1 

2- ilova 
O‘tilgan mavzularni takrorlash: 
O‘tgan dars yuzasidan og‘zaki so‘rov metodidan foydalanib 
savol-javob O‘tkaziladi. 
1. 
Axborotni himoya qilish deganda nimani tushunasiz? 
2. 
Axborotlarni himoyalashning vazifalari nimalardan iborat? 
3. 
Maxfiylik nima? 
4. 
Axborotni himoyalashning maqsadlari nimalardan iborat? 
3-ilova
B/B/B usulidan foydalanib mavzuni kengroq yoriting. 
 
Bilaman 
Bilishni xohlayman 
Bilib oldim 
Izoh: O‘quvchilar berilgan topshriqlarni doskaga chiqib 
tushuntirib va taqdimot qilib 
berishadi. 

Yangi mavzu bayoni 
№-4-MAVZU: KOMPYUTER VIRUSLARI VA VIRUSDAN 
HIMOYALANISH 
Reja: 
1. Virus nima? 
2. Kompyuter viruslari qanday hosil bo’ladi? 
3. Kompyuter viruslari xususiyatlari 
Bu nima va unga qarshi qanday kurashish kerak? Bu mavzuga o‘nlab 
kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga qarshi minglab 
professional mutaxassislar ko‘rab kom’aniyalarda ish olib borishmoqda. Bu 
mavzu o‘ta qiyin va muhimki etiborni talab qilmoqda. Kompyuter virusi 
ma`lumotni yo‘qotish sabablaridan biri va asosiysi bo‘lib qolmoqda. Viruslar 
ko’lab tashkilot va kom’aniyalarni ishlarini buzishga olib kelganligi ma`lum. 
Shunday ma`lumotlar mavjudki, Niderlandiya gos’itallaridan birida 
bemorga Kompyuter qo‘ygan tashxis bo’yicha iste`mol qilingan dori oqibatida 
bemor olamdan o‘tgan. Bu Kompyuter virusining ishi bo‘lgan. 
E`tiborsizlik bilan qilingan ishdan Kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. 
Inson kasallik virusi bilan zararlansa issiqligi o‘zgarishi, vazni o‘zgarishi, 
xolsizlanish va og‘riqning paydo bo‘lishi ko‘zda tutiladi. 
Kompyuter virusi bilan zararlangan Kompyuterlarda quyidagilar 
kuzatiladi: dasturlarning ishlashining sekinlashishi, fayllarni hajmi o‘zgaradi, 
g‘ayritabiiy va ba`zi bir noma`lum xatoliklar, ma`lumotlar va sistema fayllari 
yo‘qotilishi. Ba`zi viruslar zararsiz ko’ayadi, lekin qo‘rqinchli emas. Bu 
viruslarekranga xato ma`lumot chiqaradi. Ammo, bir turdagi viruslar hujum 
qiluvchi, ya`ni, yomon asoratlar qoldiruvchi hisoblanadi. Masalan, viruslar qattik 
diskdagi ma`lumotlarni o‘chirib tashlaydi. 
1 Virus nima? 
Virus(Virus) inglizcha “yuqumli boshlanish”, “yomon boshlanish – 
buzuvchi boshlanish”, “yuqumli kasal” degan ma`nolarni anglatadi. 
Mashxur «doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o‘xshatadi. 
Tartibli kotibani faraz qilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda qilishi kerak 
bo‘lgan ishlarni - qog‘ozlar qatlamini ko‘radi. U bir varog‘ni ko’aytiribbir 
nusxasini o‘ziga ikkinchisini keyingi qo‘shni stolga qo‘yadi. Keyingistoldagi 
kotiba ham kamida ikki nusxada ko’aytirib, yana bir kotibagao‘tkazadi. 
Natijada kontoradagi birinchi nusxa bir necha nusxalarga aylanadi. 
Ba`zi nusxalar yana ko‘ayib boshqa stollarga ham o‘tishi mumkin. 
Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, Faqat qog‘ozlar o‘rnida 
endi dasturlar, kotiba bu - Kompyuter. Birinchi buyruq «ko‘chirish-nusxa olish» 
bo‘lsa, Kompyuter buni bajaradi va virus boshqa dasturlarga o‘tib oladi. Agar 
Kompyuter biror zararlangan dasturni ishga tushirsa virus boshqa dasturlarga 
tarqalib borib butun Kompyuterni egallashi mumkin. 
Agar bir dona virusning ko‘payishiga 30 sekund vaqt ketsa, bir soatdan 

keyin bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin. Aniqrog‘i Kompyuter xotirasidagi 
bo‘sh joylarni band qilishi mumkin. 
Xuddi shunday voqea 1988 yili Amerikada sodir bo‘lgan. Global tarmoq 
orqali uzatilayotgan ma`lumot orqali virus bir Kompyuterdan boshqasiga o‘tib 
yurgan. Bu virus Morris virusi deb atalgan. 
Ma`lumotlarni virus qanday yo‘q qilishi mumkin degan savolga shunday 
javob berish mumkin: 
Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko’ayib o‘tib oladi; 
Kalendar bo’yicha 13-sana juma kunga to’g’ri kelsa hamma xujjatlarni 
yo‘q qiladi. 
Buni hammaga ma`lum «Jerusalem» («Time» virusi ham deb ataladi) virusi 
juda «yaxshi» amalga oshiradi. 
Ko’ xollarda bilib bo‘lmaydi, virus qayerdan paydo bo‘ldi. 
Virusni aniqlanishi shundaki, u Kompyuter sistemasida joylashib vako‘ayib 
borishiga bog‘lik. Misol uchun, nazariy jihatdan o‘eratsion sistemada virus 
davolab bo‘lmaydi. Bajaruvchi kodning sohasini tuzish va o‘zgartirish 
ta`qiqlangan sistema misol bo‘lishi mumkin. 
Virus hosil bo‘lishi uchun bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma`lum bir 
sharoitda shakllanishi kerak. Kompyuter virusining xossalaridan biri o‘z 
nusxalarini Kompyuter tarmoqlari orqali bajariluvchi obyektlarga 
ko‘chiradi.Bu nusxalar ham o‘z-o‘zidan ko‘ayish imkoniyatiga ega. 
2 .Kompyuter viruslari qanday hosil bo’ladi? 
Biologik viruslardan farqli o‘laroq, Kompyuter viruslarini inson tomonidan 
tuziladi. Viruslar Kompyuter foydalanuvchilariga katta zarar yetkazadi. Ular 
Kompyuter ishini to‘xtatadi yoki qattiq diskdagi ma`lumotlarni o‘chiradi. Virus 
sistemaga bir necha yo‘llar bilan tushishi mumkin: ma’lumot tashuvchi 
qurilmalar, dasturiy ta`minot yuklangan CD-ROM, tarmoq interfeysi yoki 
modemli bog‘lanish, global Internet; tarmog‘idagi elektron pochta. 
Ma’lumot tashuvchi qurilma virusdan zararlanishi oson. Zararlangan 
Kompyuterga ma’lumot tashuvchi qurilmani solib O‘qitilganda diskning bosh 
sektoriga virus tushadi. 
Internet ma`lumotlar almashinishiga katta imkoniyat yaratadi. Lekin, 
Kompyuter viruslari va zararli dasturlar tarqalishi uchun yaxshi muhit 
yaratadi. Albatta Internetdan olingan barcha ma`lumotlarda virus bor deb 
bo‘lmaydi. Kompyuterda ishlovchi ko’chilik mutaxassislar va o‘eratorlar qabul 
qilinadigan ma`lumotlarni viruslardan tekshirishni doimo bajaradi. Internet da 
ishlayotgan har bir kishi uchun yaxshi antivirus himoya zarur. «Kas’erskiy 
laboratoriyasi» texnik ta`minot xizmati statistikasiga ko‘ra, viruslardan 
zararlangan xolatlarning 85% i elektron pochta orqali sodir bo‘lgan. 1999 yilga 
nisbatan xozirgi kunda bu ko‘rsatkich 70 % tashkil etadi. «Kas’erskiy 
laboratoriyasi» elektron pochtalarga yaxshi antivirus himoyasi kerakligini 
ta`kidlaydi. 
Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot shuni 

ko‘rsatadiki, omma bo‘ dasturlar, o‘eratsion sistemalar, ma`lumotlarni uzatish 
texnologiyalari uchun viruslar ko’lab tuzilmoqda. Xozirda elektron pochta biznes 
va boshqa sohalarda muloqot uchun asosiy vosita bo‘lib qolmoqda. 
Shuning uchun virus tuzuvchilari elektron pochtaga diqqatini qaratmoqda. 
Kompyuter virusining ko‘p ta’riflari mavjud. Birinchi ta’rifni 1984 yili Fred 
Koen bergan: "Kompyuter virusi - boshqa dasturlarni, ularga o‘zini yoki 
o‘zgartirilgan nusxasini kiritish orqali, ularni modifikatsiyalash bilan zaharlovchi 
dastur. Bunda kiritilgan dastur keyingi ko‘ayish qobiliyatini saqlaydi". Virusning 
o‘z-o‘zidan ko’ayishi va hisoblash jarayonini modifikatsiyalash qobiliyati bu 
ta’rifdagi tayanch tushunchalar hisoblanadi. 
Kompyuter virusining ushbu xususiyatlari tirik tabiat organizmlarida 
biologik viruslarning parazitlanishiga o‘hshash. 
Hozirda Kompyuter virusi deganda quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lgan 
dasturiy kod tushuniladi: 
- asliga mos kelishi shart bo‘lmagan, ammo aslining xususiyatlariga (o‘z- 
o‘zini tiklash) ega bo‘lgan nusxalarni yaratish qobiliyati; 
- hisoblash tizimining bajariluvchi ob’ektlariga yaratiluvchi nusxalarning 
kiritilishini ta’minlovchi mexanizmlarning mavjudligi. 
Ta’kidlash lozimki, bu xususiyatlar zaruriy, ammo yetarli emas. 
Ko‘rsatilgan xususiyatlarni hisoblash muhitidagi zarar keltiruvchi dastur 
ta’sirining destruktivlik va sir boy bermaslik xususiyatlari bilan to‘ldirish lozim. 
Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari bo’yicha turkumlash mumkin: 
- yashash makoni; 
- operatsion tizim; 
- ishlash algoritmi xususiyati; 
- destruktiv imkoniyatlari. 
Kompyuter viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda viruslar 
kiritiluvchi Kompyuter tizimi obyektlarining xili bo’yicha turkumlash asosiy va 
keng tarqalgan turkumlash hisoblanadi. 

Yashash makoni bo’yicha Kompyuter viruslarining turkumlanishi. 
Fayl viruslari bajariluvchi fayllarga turli usullar bilan kiritiladi (eng ko‘ 
tarqalgan viruslar xili), yoki fayl-yo‘ldoshlarni (kom’anon viruslar) yaratadi yoki 
faylli tizimlarni (link-viruslar) tashkil etish xususiyatidan foydalanadi. 
Yuklama viruslar o‘zini diskning yuklama sektoriga (boot - sektoriga) yoki 
vinchesterning tizimli yuklovchisi (Master Boot Record) bo‘lgan sektorgayozadi. 
Yuklama viruslar tizim yuklanishida boshqarishni oluvchi dastur kodivazifasini 
bajaradi. 
Makroviruslar axborotni ishlovchi zamonaviy tizimlarning makrodas- 
turlarini va fayllarini, xususan MicroSoft Word, MicroSoft Excel va h. kabi 
ommaviy muharrirlarning fayl-xujjatlarini va elektron jadvallarini zaharlaydi. 
Tarmoq viruslari -‘zini tarqatishda Kompyuter tarmoqlari va elektron 
pochta protokollari va komandalaridan foydalanadi. Ba’zida tarmoq viruslarini 
"qurt" xilidagi dasturlar deb yuritishadi. Tarmoq viruslari Internet- qurtlarga 
(Internet b-‘yicha tarqaladi), IRC-qurtlarga (chatlar, Internet Relay Chat) 
bo‘linadi. 
3 Kompyuter viruslari xususiyatlari 
Kompyuter viruslarining bajarilish davri, odatda, beshta bosqichni 
o‘zichiga oladi: 
1. 
Virusni xotiraga yuklash. 
2. 
Qurbonni qidirish. 
3. 
To‘ilgan qurbonni zaharlash. 
4. 
Destruktiv funktsiyalarni bajarish. 

5. 
Boshqarishni virus dastur-eltuvchisiga o‘tkazish. 
Virusni xotiraga yuklash. Virusni xotiraga yuklash operatsion
tizim yordamida virus kiritilgan bajariluvchi ob’ekt bilan bir vaqtda 
amalga oshiriladi. Qurbonni qidirish. Qurbonni qidirish usuli bo’yicha viruslar 
ikkita sinfga bo‘linadi. Birinchi sinfga o‘eratsion tizim funktsiyalaridan 
foydalanib faol qidirishni amalga oshiruvchi viruslar kiradi. Ikkinchi sinfga 
qidirishning passiv mexanizmlarini amalga oshiruvchi, ya’ni dasturiy fayllarga 
tuzoq qo‘yuvchi 
viruslar taalluqli. 
Topilgan qurbonni zaharlash. Oddiy holda zaharlash deganda qurbon 
sifatida tanlangan ob’ektda virus kodining o‘z-o‘zini nusxalashi tushuniladi. 
Destruktiv funktsiyalarni bajarish. Destruktiv imkoniyatlari
bo’yicha beziyon, xavfsiz, xavfli va juda xavfli viruslar 
farqlanadi. 
Beziyon viruslar - o‘z-o‘zidan tarqalish mexanizmi amalga oshiriluvchi 
viruslar. Ular tizimga zarar keltirmaydi, faqat diskdagi bo‘sh xotirani sarflaydi 
xolos. 
Xavfsiz viruslar - tizimda mavjudligi turli taassurot (ovoz, video) bilan 
bog‘liq viruslar, bo‘sh xotirani kamaytirsada, dastur va ma’lumotlarga ziyon 
yetkazmaydi. 
Xavfli viruslar - Kompyuter ishlashida jiddiy nuqsonlarga sabab bO‘luvchi 
viruslar. Natijada dastur va ma’lumotlar buzilishi mumkin. 
Juda xavfli viruslar - dastur va ma’lumotlarni buzilishiga hamda 
Kompyuter ishlashiga zarur axborotni o‘chirilishiga bevosita olib keluvchi, 
muolajalari oldindan ishlash algoritmlariga joylangan viruslar. 
Boshqarishni virus dastur — eltuvchisiga o‘tkazish. Ta’kidlash lozimki, 
viruslar buzuvchilar va buzmaydiganlarga bo‘linadi. Buzuvchi viruslar dasturlar 
zaharlanganida ularning ishga layoqatligini saqlash xususida qayg‘urmaydilar, 
shu sababli ularga ushbu bosqichning ma’nosi yo‘q. 
Buzmaydigan viruslar uchun ushbu bosqich xotirada dasturni korrekt 
ishlanishi shart bo‘lgan ko‘rinishda tiklash va boshqarishni virus dastur- 
eltuvchisiga o‘tqazish bilan bog‘liq. 
Virus paydo bo‘lish belgilari. 
Zararlangan Kompyuterda eng muhimi virusni aniqlash. Buning 
uchunvirusni asosiy belgilarini bilish kerak: 
1. Funktsional dasturlarni ishini to‘xtatish yoki noto’g’ri ishlashi; 
2. Kompyuterni sekin ishlashi; 
3. OS ni yuklanmasligi; 
4. Fayl va kataloglarni yo‘qolishi yoki ulardagi ma`lumotlarni buzilishi; 
5. Fayllar modifikatsiyasining sana va vaqtining o‘zgarishi; 
6. Fayl hajmining o‘zgarishi; 
7. Diskdagi fayllar miqdorining keskin ko‘ayishi; 

8. Bo‘sh o‘erativ xotira hajmining keskin kamayishi; 
9. Kutilmagan ma`lumotlar va tasvirlarning ekranga chiqishi; 
10. Kutilmagan tovushlarning paydo bo‘lishi; 11 .Kompyuterning tez-tez 
osilib kolishi. 
Mustahkamlash uchun topshiriqlar 
1. Virusni xotiraga yuklash. 
2. Qurbonni qidirish. 
3. To‘ilgan qurbonni zaharlash. 
4. Destruktiv funktsiyalarni bajarish. 
5. Boshqarishni virus dastur-eltuvchisiga o‘tkazish. 
Uyga vazifa 
1. Virus nima? 
2. Kompyuter viruslari qanday hosil bo’ladi? 
3. Kompyuter viruslari xususiyatlari 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Axborot 
texnologiyasi. 
Axborotlarni 
kriptografik 
muxofazasi. 
Ma’lumotlarni shifrlash algoritmi” O‘zbekiston Davlat standarti. O‘zDSt 
1105:2006 
2. B.Boltayev, A.Azamatov, A.Asqarov, 
M.Sodiqov, 
G.Azamatova. 
Informatika va hisoblash texnikasi asoslari. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 
9- sinfi uchun darslik. Toshkent: “Cho‘lpon” nomidagi NMIU, 2015. – 160 b. 
3. N.Taylaqov, A.Axmedov, M.Pardayeva, A.Abdug'aniyev, U.Mirsanov 
O'rta ta'lim muassasalarining 11-sinflari va o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi 
muassasalari o'quvchilari uchun darslik. «Extremum-press» Toshkent – 2018. 
4. Кадиркулов Р.А., Рыскулбекова А. Информатика, 7 класс. 
https://www.opiq.kz/Kit/Details/61 

Download 7,03 Mb.