57
Yorug‘lik ba’zi bir kristallardan о‘tganda ikkiga ajraladi.
Bu hodisaga
nurlarning ikkilanib sinishi
deyiladi (4-rasm). Nurlarning ikkilanib sinishini 1670 y. E.
Bartolomin island shpatida kuzatgan.
Ikkilanma
nur
sindirish
vaqtida
nurlardan biri odatdagi sindirish
qonunlariga bо‘ysunadi va unga
oddiy
nur
deb aytiladi. U
o
xarfi
bilan
belgilanadi.
Nurlarning
ikkinchisi
G‘ayrioddiy nur
deyiladi va u sinish
qonunlariga buysunmaydi. U
ye
xarfi
bilan belgilanadi.
Ikkilanma nur sindirish hodisasi
kubik tizimga
kiruvchi kristallardan
tashqari barcha tiniq kristallarda kuzatiladi.
Bir о‘qli kristallar
deb ataluvchi kristallarda shunday yо‘nalish
mavjudki, bu
yо‘nalish buyicha oddiy va g‘ayrioddiy nurldar ajralmagan holda va bir xil tezlik bilan
tarqaladi. Bu yо‘nalish
kristalning optikaviy uqi
deyiladi. Bularga misol: island shpati,
turmalin, kvars va boshqalar.
Ikki о‘qli kristallarda yorug‘lik ikkiga ajralmaydigan yо‘nalish ikkita bо‘ladi.
Bunday kristallarda ikkali nur ham g‘ayrioddiy bо‘lib, ular uchun sindirish kо‘rsatkich
kristall ichidagi yо‘nalishga bog‘lik bо‘ladi. Masalan: slyuda, gips va boshqalar.
Ikkilanma nur sindirishiga kristallning anizotropiyasi sabab bо‘ladi. Oddiy
nurning tebranishlari kristallning bosh kesimiga tik yо‘nalishda sodir bо‘ladi. Shuning
uchun oddiy nurning istalgan yо‘nalishida
YE
vektor kristallning optikaviy о‘ki bilan
tug‘ri burchak hosil qiladi va yorug‘lik tо‘lqinining tarqalish tezligi bir xil bо‘ladi:
(3)
G‘ayrioddiy nurda esa yorug‘lik vektori bosh kesim
bilan ustma-ust tushuvchi
tekislikda tebranadi. Shu sababli xar xil nurlar uchun
YE
vektor
tebranishlari
yо‘nalishlari optikaviy о‘k bilan har xil burchak tashkil qiladi. Bu nurlarning tezligi:
(4)
G‘ayrioddiy nurlarning tо‘lqin sirti aylanma ellipsoiddan iborat bо‘ladi. Oddiy
va g‘ayrioddiy nurlar kristalldan chiqqandan keyin faqat
tebranish tekisliklarining
yо‘nalishlari bilangina farq qiladilar.
Bu nurlarning sindirish kо‘rsatkichlari
4-расм
58
(5)
Tezliklarning qiymatiga qarab kristallar musbat yoki manfiy kristallarga bо‘linadi:
Agar
