-MA’RUZA. BUGUNGI KUNDAGI TABIIY VA TEXNOGEN MUAMMOLAR

tebranishidan sung, yer osti silkinishlari kuchayadi, ok;ibatda bino va inshootlar vayron bo’ladi. Atigi unta kuchli silkinish barcha binolarni vayron k;ilib yuboradi. Zilzila urtacha 5-20 soniya davom etadi. Silkinish k;ancha uzok; davom etsa, shikastlanish shuncha kuchli bo’ladi.

Zilzilaning 4 ta turi mavjud: tektonik, vulkon, denudanion va antropogen.

2. 
   Tinch okeani seysmik xududi Alyaska, Aleut, Kamchatka, Kurilь orollari, Yangi Gvineya va Yaponiyani uz ichiga oladi.
   
3. 
   Ali-Himolay seysmik xududi Urta yer dengizi, Karpat, Kavkaz va Markaziy Osiyo toglari ortsali Oltoy, Sayanь, Baykal va Indoneziya!sh uz ichiga oladi. !
   

Insoniyat tarixida juda kuplab zilzilalarning shoxidi bo’lgan. Natijada ushbu jarayonni baholash shkalasi naydo bo’lgan.

Inshootlarga yetkaziladigan zarar kuyidagicha bax,olanadi:

1. 
   darajali zarar: yengil shikastlar, bino devorlarida ingichka yorshuhar paydo bo’ladi va suvoq kuchadi.
   
2. 
   darajali zarar: urtacha shikastlar, devorlarda kichik yoriqlar pai, o bo’ladi, muri shikastlanadi.
   
3. 
   darajali zarar: binolarning kuchli shikastlanishi, devorlarda kagp. a chukur yorshshar paydo bo’ladi, murilar tula vayron bo’ladi.
   
4. 
   darajali zarar: bino va inshootlar ichki devorlarining gula vaqin bo’lishi.
   
5. 
   darajali zarar: bino va inshootlar tula vayron bo’ladi.
   

Zilzila, uning ok;ibatlari, yetkazilishi mumkin bo’lgan zararni kamaytirish yullari to’g’risida ma’lumotga ega bo’lish. Xavfli sharoitda mohirona va kat’iyatli harakat kilishga ma’nan va ruhan o’zini tayyorlash.

Pasportlar, pullar, cho’ntak fonari va batareykalarni kulay joyda saqlang. Uyda bir necha kunga yetarli ichimlik suvi va ozik-ovkat zaxirasi bo’lishi kerak.

Krovatlarni deraza va tapщi devordan narirovda joylashshrshni unutmang, tokcha va javonlarni devorlarga mahkamlang, yuqorida joylashgan tokchala;) ia antresollardagi og’ir buyumlarni pastga oling. Xavfli moddalar yengil alangalanuvchi suyuqliklarni ishonchli, yaxshi berkitiladigan joylarda saqlang. Zaruriyat tugilganida uchirish uchun elektr, gaz va suv ta’minotini uchirish jumraklari tsaerda joylashganini barcha bilishi zarur.

Zilzila vaqtida qanday harakatlanish kerak? Bino tebranishini xis qilgan, kandillarning tebranayotganini, buyumlar ag’darilayotganligini sezgan, shisha idishlarning sinish ovozini eshitgan zaxotingiz, pasgki kavatlarda yashasangiz, vaximaga berilmay (tebranishni sezgan vaqtingizdach to bino" 1un xavfli tebranishlar boshlangunicha ixtiyoringizda 15-20 soniya mavjud), zudlik bilan xujjatlaringizni, pul va eng zarur buyumlaringizni olib, taщqariga chiqing. Ko’chaga chiqqandan so’ng, bino yaqinida turmang, ochiq maydonga o’ting.

Xotirjamlikni quldan bermang va boshqalarni ham tinchlantirishga harakat qiling!

Yuqori kavatlarda yashasangizu, bino ichida qolishingizga to’g’ri kelgan bo’lsa, u xolda xavfsiz joyni: ichki devor oldi, burchak, ichki devor oraliq tayanch ustun ostini tanlang. Iloji bo’lsa, stol ostiga berkining - u sizni pastga tushayotgan buyumlar va bulaklardan muhofaza qiladi. Deraza va mebellardan uzoqroqda turing. Yoningizda bolalaringiz bo’lsa, o’zingiz o’z tanangiz bilan berkiting.

SHam, gugurt, yondirgichlardan foydalanmang - gaz chikayotgan bo’lsa aynan sababchisiga aylanib qolasiz. Osma ayvonlar, karnizlar, tusiqlardan uzoqroq turing, uzilgan elektr simlaridan extiyot buling. Avtomobilda bo’lsangiz o’sha joyda tuxtatib, silkinish tugamaguncha, eshiklarni ochib quyda, avtomobilь ichida bo’ling. Odamlarni tuщirayottan vaqtda yordam ko’rsatishga shay turing.

Extiyot buling! Zarurat bulmasa, telefonii band kil: .lg. Radiopriyomnikni ishlatib vuying. "Maxalliy xoqimiyat, faщulodda vazl a.r boiщarmasi (bulimi) kursatmalariga buysining.

Elektr simlarida ishdan chiqqan joylar bor-yukligini tekshiring. Nosozlikni bartaraf eting yoki xonadondagi elektr ta’minotini o’chiring. Kuchli zilzila vaktida shaxarda elektr ta’minoti avtomatik ravishda o’chirishni yodda tuting.

Gaz va suv tizimidagi nosozliklarni tekshiring. Ishdan chiqqan jihozni

tuzating yoki tarmoqdan uchiring. Ochiq olovdan foydalanmang. Zinadan .lg turib, extiyot choralarini kuring, uning mustaxkamligiga ishonch xosil lil;

Kuchli vayronalikka uchragan binolarga yakinlashmang. Kuchli qayta silkinishlarga tayyor turing. Zilziladan keyingi 2-3 soat da xavflidir. Edtiyoj bulmasa binolar ichiga kirmang. Fakat rasmiy ma’lumotlardan foydalaning. Vayrona uyumlari ostida kolgan bo’lsangiz, xotirjam, qutqarish komandalarga faol yordam kursating.

Suv toiщini kuprik, yul, bino va inshootlarni vayron qilishi, katta moddiy zarar keltirishi mumkin. Suv tezligi soniyasiga 4 metrdan ortgan va suv katlamining balandligi 2 metrdan oshgan xollarda odamlar damda jonivorlar iobud bo’lishi mumkin. Vayronaliklarning asosiy kismini kelib chikishi bino va inshootlarga suv massasining gidravlik zarba berishi bilan katta tezlikda muz parchalari, suzuvchi vositalarning turli bulaklari va boshkdpar kirib kelishi sabab bo’ladi. Suv toshkini tusatdan yuzaga kelib, bir necha soatdan 2-3 xaftagacha davom etishi mumkin.

Uydan chikishdan oldin elektr, gaz tarmogi va isitish pechlaridagi olovni uchiring, binodan tashkaridagi suv olib ketishi mumkin bo’lgan barcha buyumlarni maxkamlang yoki ularni yordamchi binolarga joylashtiring. Vaktingiz yetarli bo’lsa, kimmatbaxo uy jihozlarini govori k;avatlarga yoki chordokk;a olib chiking. Deraza va eshiklarni yoping, zarurat bo’lsa va vaqt imkon bersa, birinchi k;avatdagi deraza va eshiklarni tashki tomondan taxtalar bilan kokib kuying. Evakuatsiya uyushgan xolda utkazilmayotgan bo’lsa, yordam yetib kelgunga va suv satxi pasaygunga kadar yuqori kavatlar va binolar tomidan, daraxtlar va tepaliklardan joy egallang. SHu bilan birga muntazam xalokat signalini berib boring (kunduz kuni uzovdan yaxshi kurinadigan ochik rangli matoni osib k;uyish yoki silkitish bilan, tunda - yoruglik signali va ovoz bilan). Kutkaruvchilar щinlashganda, suzuvchi vositaga u^ting- Bunda h qutqaruvchilarning kursatmalariga katьiy amal kiling, suzuvchi vosita

Suvda щpganlar va chukayotganlarga yordam bering. Odam chukayotgan bulsa, unga suzuvchi vosita tashlang, xarakatlarini kullab-kuvvatlab turing, boshkalarni yordamga chakiring. Jabrlanuvchiga yakinlashar ekansiz, daryo oqimini xisobga oling. Agar chukayotgan odam uz xarakatlarini nazorat kilolmayotgan bulsa, unga orka tomondan suzib borib sochidan ushlang va kirgokka k;arab suzing.

Sel SHimoliy Kavkaz, Ural, SHarkiy Sibirь va Uzok SHarkning ayrim xududlarida, Markaziy Osiyoning togli xududlarida yuzaga keladi. Sel oqimlarini uzok; davom etgan kuchli jala, qor yoki muzliklarning jadal erishi, zilzila va vulkon otilishlari keltirib chikaradi. U tusatdan yuzaga keladi, katta tezlik (10 m/soniya va undan ortik) bilan xarakatlanadi, odatda un dakikadan bir necha soatgacha bo’lgan oralik bilan bir necha to’lqinlar shaklida utadi. Sel tulk;ini oldingi щsmining balandligi 15 m va undan ortik bo’lishi mumkin. Xarakatlanayotgan sel oщmining gulduragan ovozi uzok; masofadan eshitilib turadi. Odamlar (sayyoxlar, tog razvedkachilari, chegarachilar, maxalliy axoli), turar joy binolari va yul inshootlari tabiiy ofatning 1surboniga aylanishlari mumkin.

Evakuatsiya oldindan utkaziladigan bulsa, turar joyni tashlab chikib ketishdan avval elektr, gaz, suv manbalarini berkiting. Eshik, deraza va shamollatish tizimlarini yaxshilab yoping.

Avvaldan utkaziladigan selning oldini oluvchi chora-tadbirlar: seldan xavfli xududlarda selga Xartli damba va tugonlar, suv yo’lini uzgartirib yuboruvchi kanallar kuriladi, tog kullari satxi pasaytiriladi, yonbagirlardagi tuprok; katlami daraxt utkazish yo’li bilan mustaxdamlanadi, kuzatuv ishlari olib boriladi, xabar berish tizimi yaratiladi va evakuatsiya rejalashtiriladi.

Sel vaktida qanday %arakat qilish kerak? Kelayotgan sel okimining shovщshini eshittach, zudlik bilan kamida 50-100 m balandlikka chщib olish kerak. Bunda shiddat bilan kelayotgan okimdan katta masofaga kattagina ogirlikdagi, xayot uchun xavfli bo’lgan toshlar otilib chikishi mumkinligini yodda tutish lozim.

Sel oьdimi utib ketgandan sung jabrlanganlarga, sel otnimi utgan joylardagi vayrona uyumlari va loщalarni tozalayotgan kutkaruvchilarga kumaklashing. SHikastlangan bulsangiz, uzingizga birinchi tibbiy yordam kursatishga harakat kiling. Tanangizning shikaet topgan joylarini, iloji boricha kjorirok kutargan xolda tuting, shikaet joylariga muz (namlangan mato) kuying, kaggih boglang. Tibbiyot xodimlariga murojaat kiling.

ihop kuchkisi - 20-30 m/soniya va undan ortщ tezlik bilan xarakatlanayotgan yoki pastga surilayotgan qor massasi.

K;or kuchkisining tushishi kuchki oldida xdvo to’lqininiig xosil bo’lishi bilan birga kechadi. Mana shu havo to’lqini katta vayronaliklarga sabab buladi. Qor kuchkisidan xavfli xududlar sirasiga Kola yarimoroli, Ural, SHimoliy Kavkaz, SHarkiy va Rarbiy Sibirь, Uzok SHark, Markaziy Osiyo, jumladan Uzbekistan Respublikasining togli xhududlari kiradi.

Qor kuchkisiga uzok; muddat v;or yogishi, k;orning shiddatli erishi, zilzila, portlash va tog yonbagirlarining tebranishini keltirib chщaruvchi inson faoliyatining bonщa turlari, xavo muhitining tebranishi sabab bo’lishi mumkin. Qor kuchkisi binolar, muhandislik inshootlarini vayron ьdshshshi, zichlangan qor bilan yul va tog suщoyugarini yopib huyishi mumkin. Kuchkiga tuknash kelgan tog »;ishloklari axolisi, sayyodlar, alьpinistlar, geologlar, chegarachilar va axolining boshv;a toifasi jarohat olishi yoki kalin qor v;atlami ostida щshishi mumkin.

Qor kuchkisi tushishi mumkin bo’lgan xududda harakat kilishning asosiy koidalariga rioya gщlinishi lozim:

1. 
   qor yogayotgan va ob-xavo buzilgan vaqtida toqqa chiqmang;
   
2. 
   tog’da bo’lgan vaщpngizda ob-xavo uzgarishlarini kuzatib boring;
   
3. 
   tokka chsh<;a turib, qor kuchkisi tushishi exdimol bo’lgan joylarni bilib oling;
   
4. 
   qor kuchkisi tushishi mumkin bo’lgan joylarni chetlab uting.
   

Ob-havo kanday bulmasin, nishabligi 30° dan ortщ tog yonbagirlarini kesib ugash kerak emas, qor yoщanidan sung esa nishabligi 20° dan ortik; yonbagirlardan 2-3 kundan keyingina utish mumkin.

Qor ko’chkisi tushishi uchun baxor va yozda ertalabki soat 10 dan k;uyosh botgunga kadar bo’lgan davr eng xavfli xisoblanadi.

K,or kuchkisi vatstida qanday %arakatlanish kerak? Agar qor ko’chkisi katta balandlikdan tushayotgan bulsa, zudlik bilan kuchki yo’lidan chetga, xavfsiz joyga chikib olish yoki v;oya ostida berkinish kerak (yosh daraxtlar orkasiga yashirinish mumkin emas). Krr kuchkisidan kochib kutulishning iloji bulmagan xolda, ortщcha buyumlarni tashlab, kuchki yunalishi bo’yicha gorizontal xolatni egallang, oyokdaringizni qorningiz tomon bukib oling.

Qor kuchkisiga tutsnash kelganda qanday %arakatlanish kerak? Burun va ogzingizni k;ulkopingiz, sharf yoki yokangiz yordamida berkiting, kuchki bilan tusharkansiz, kullaringiz bilan suzuvchi xarakatlar kilib, k;or massasining chetiga surilishga xarakat k;iling. Khor massasi xdrakatdan tuxtagandan sung, yuzingiz va kukrak kafasingiz atrofida ochiv; joy hosil kiling. Krr katlamini kavlab chщishga xarakat kdping (govori tomon kaerdaligini sulagingizni okizib bilib olsangiz buladi). Khor ichida kolsangiz, bakirmang - kor tovushni tuda yutadi, kichkirish va keraksiz xarakat kuchingizni yukotib kuyishga olib keladi. Uzingizni yuhotmang, uxlab k;olmang, sizni kidirishayotganligini aslo yoddan chikarmang (odamlarni k;or ostidan beshinchi va xdtto, un uchinchi kuni kutkarib olishgan dollar xam ma’lum).

Qor kuchkisidan sung qanday xarakat qilish kerak? Agar siz qor ko’chkisi tushgan maydondan taiщarida bulsangiz, favk;ulodda vaziyat xasida yak;in oradagi axoli manzilgoxi ma’muriyatiga qanday v;ilib bulsa xam xabar bering va jabrlanganlarni kidirish va kutkarishga kirishing.

Kor ostidan mustak;il yoki kutkaruvchilar yordamida chikib olgach, tanangizni tekshirib kuring. Zaruriyat bulsa, uzingizga tibbiy yordam kursating. Yak;in oradagi aholi manzilgohiga yetib olgach, yuz bergan vokea xakida maxalliy ma’muriyatga xabar bering. Uzingizni soglom deb xlsoblasangiz-da, tibbiyot maskani yoki tibbiyot xodimlariga murojaat k;iling. Bundan keyin tibbiyot xodimi yoki kuщaruv otryadi raxbari kursatmasiga binoan xarakat kiling.

Kdrindosh-urugingiz va yakinlaringizga ahvolingiz va turgan joyingiz x,ak;ida xabar bering.

Dovul - tezligi 120 km/s, yer yuziga yak;in joyda 200 km/s ni tashkil etuvchi shamol.

Bo’ron - tezligi 20 m/s dan ortik; va uzok davom etuvchi kuchli shamol. U tsiklon davrida kuzatiladi va dengizda katta to’lqinlarni, kurukdikda esa vayronaliklarni keltirib chikaradi.

Ehuyun - momokaldirok bulutida yuzaga keluvchi va kupincha yer yuzasigacha diametri unlab va yuzlab metrga yetuvchi Xartum shaklida chuziluvchi shamol. U uzok muddat davom etmaydi, bulut bilan birgalikda harakat kil ad i.

Ushbu tabiiy jarayonlarda odamlar uchun xavf yul va kupriklarning buzilishi, inshootlarning vayron bo’lishi, elektr va alok;a tizimlari, yer usti tsuvurlariga shikaet yetishi, shuningdek odamlarning vayron bo’lgan inshootlarning bulaklari, oyna parchalari bilan jaroxatlanishidan iborat buladi. Bundan gashkari, binolar tula vayron bo’lganida odamlar burbon bo’lishi yoki jarohatlanishi mumkin.

Dovul, bo’ron va k;uyunlar yuzaga kelayotganligidan shamol tezligining ortishi, atmosfera bosimining keskin tushib ketishi, jala va suvning shamol yordamida haydab kelinishi, kup mikdorda kor yogishi darak beradi.

Agar siz dovul, bo’ron va kuyunlar bo’lib turadigan xududda yashasangiz, u holda:

5. 
   boshlanayotgan tabiiy ofat to’g’risidagi xabar berish signalы;
   
6. 
   aholini muhofaza kilish va bino (inn!oot)larning shamol ta’siriga barkarorligini oshirish usullari;
   
7. 
   dovul, bo’ron, kuyun vaktida axolining xdrakat koidalari;
   
8. 
   dovul, bo’ron, kuyun okibatlarini bartaraf etish va vositalari, shuningdek jabrlanganlarga yordam kursatish usullari;
   
9. 
   yakin oradagi yertula, panajoy yoki eng mustahkam va barkaror binolarda oila a’zolari, karindoshlar va kushnilarni yashirish joylari;
   
10. 
    yukori xavfga ega bo’lgan xududlardan uyushgan holda evakuatsiya utkazilganda uning yunalishi va joylashish hududlari;
    
11. 
    favkulodda vaziyatlar boshkarma va bulimlarining manzillari va telefon rakamlarini bilib olishingiz kerak.
    

12. 
    tom, pechka va murilarni mustaxkamlang;
    
13. 
    chordok;larda derazalarni yoping (zanjir, taxta yoki fanera yordamida);
    
14. 
    ayvon va xrvlini yongindan xavfli buyumlardan tozalang;
    
15. 
    evakuatsiya utkaziladigan bulsa, 2-3 kecha-kunduzga yetuvchi ozik-ovkat zaxirasi, shuningdek avtonom yoritish manbai (fonar, kerosin lampa, sham) tuplashga kirishing;
    
16. 
    engil kurilish materiallaridan v;urilgan binolardan mustadkam binolarga yoki panajoylarga uting.
    

Tunda fonar, lampa, shamlardan foydalaning, favqulotdavaziyatlar bopщarmasi (bulimi) axborotlarini tinglash uchun radiopriyomniklarni ishlatib kuying, imkon kadar panajoylarda, yertulalarda bo’lishga harakat kiling. Agar dovul, bo’ron va kuyun vaktida kuchada bulsangiz, u x,olda binolar, kupriklar, estakadalar, elektr uzatish tizimlari, daraxtlar, daryo, kul va ishlab chikarish ob’ektlaridan uzokrok; bo’lishga xdrakat kiling. Tepadan tushayotgan bino kismlarining parchalari, oyna siniharidan muhofazalanish uchun fanera, karton va plastmassa yashiklar, taxta va bonщa KU^L ostidagi vositalardan foydalaning. Zudlik bilan yertula, radiatsiyadan yashirinish joylarida berkinishga xarakat kiling. SHikastlangan binolarga kirmang, shamol ta’sirida ular kulab tushishi mumkin.

Kuyun yakinlashib kelayotganligi to’g’risidagi signalni olgach, zudlik bilan panajoy, yertulaga tushish yoki krovatь va bonщa mustaxkam mebelь ostidan panox topish zarur. Kuyun sizga ochik joyda yetib olsa, ariklar osti, chukurlik, jarliklarda yerga markam yopishib olish, boshingizni kiyimingiz yoki daraxt shoxlari bilan berkitishingiz lozim. Avtomobil ichida tsolmang.
Mustaxkamlash uchun savollar.

1. 
   Tabiiy ofatlar deganda nimani tushunasiz?.
   
2. 
   Favqulotda vaziyatlar oqibatining asosiy turlari?
   
3. 
   SHikastlanish o’chog’i deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Epitsentr deb nimaga aytiladi?
   

Reja.

1. 
   Tabiiy va texnogen tusdagi FV turlari.
   
2. 
   Insoniyat aholini himoya qilishning bu samarali usuli.
   
3. 
   Evakuatsiya turi.
   
4. 
   Aholi soniga qarab evakuatsiya qilish.
   

Tabiiy va texnogen tusdagi FV yuz berganda va harbiy harakatlar sharoitida aholini muhofaza qilishning eng samarali usuli aholini evakuatsiya qilishdir. Insoniyat aholini himoya qilishning bu samarali usulidan uzoq vaqtlardan beri foydalanib keladi.

Evakuatsiya masalalari ayniqsa, 1 va 2-jahon urushlarida keng rejalashtirilib, unda o’n millionlab kishilar minglab chaqirim uzoqlikdagi xavfsiz joylarga ko’chirilganlar. Ikkinchi jahon urushi yillarida sobiq Ittifoqning front oldi hududlaridan 1500 dan ortiq muhim sanoat korxonalari o’zlarining ishchi-xizmatchilari, ularning oila a’zolari bilan mamlakatning ichkarisiga ko’chirilganligi ma’lum.

XX asrning 60-80-yillarida aholini evakuatsiya qilish masalasi yirik shaharlar aholisini ommaviy qirg’in qurollaridan, birinchi navbatda yadro qurolidan muhofaza qilishning asosiy usuli sifatida o’rtaga qo’yildi.

Oxirgi yillarda esa tabiiy va texnogen tusdagi FV lar sodir bo’lgan hududlardan aholini evakuatsiya qilish zarurati tobora ortib borayotir.

Masalan, CHernobil AESida sodir bo’lgan halokat, Armanistonning Spitak, Leninakan, Kirovakan va Stepanakert shaharlarida yuz bergan zilzila, O’zbekis-tonning Shohimardon va boshqa joylardagi yuz bergan FVlar bunga yorqin misoldir.

1986-yilda CHernobil AESidagi halokat tufayli radiatsiya tarqalishi bois uning tevaragidan 200 mingdan ortiq kishi ko’chirildi. 1998-yilda SHohimardonda yuz bergan fojeaning dastlabki 2 kecha-kunduzida 14200 kishini, jumladan, 3150 bolalarni xavfsiz joylarga ko’chirishga to’g’ri keldi.

Texnogen, tabiiy, ekologik va harbiy tusdagi FV yuz bergan hududlardan aholini, moddiy va madaniy boyliklarni xavfsiz hududlarga evakuatsiya qilish tadbirlarini rejalashtirish va o’tkazish aholini FV ning oqibatlaridan muhofaza qilishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.

Muhandislik texnik tadbirlari va qoidalariga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi joylashgan mintaqa quyidagi hududlarga bo’linadi:

xavfli hudud bu qattiq vayronagarchiliklar (zilziladan va boshqa FV lardan), kimyoviy, radiatsiyaviy zaharlanish, halokatli suv toshqini, sel kelishi, yer, qor ko’chkilari va boshqa hodisalar bo’lishi ehtimoli bor hududlar;

shahardan tashqari, xavfsiz hudud FV xavfi bor hududlardan tashqaridagi evakuatsiya qilingan aholini joylashtirishga mo’ljallangan yaroqli hudud.

Aholini, moddiy va madaniy boyliklarni evakuatsiya qilish bu tabiiy va texnogen turdagi FV yuz bergan, harbiy halokatlar boshlangan hududlardan aholini transportda va piyoda uyushgan tarzda olib chiqish va uni oldindan tayyorlab qo’yilgan xavfsiz joylarga vaqtincha joylashtirish tadbirlari majmuasidir. Evakuatsiya tadbirlarini o’tkazish xususiyatlari quyidagilarga qarab belgilanadi:

• 
  FV manbaining tavsifi;
  
• 
  FV manbaining ta’sir ko’rsatish mintaqasi va vaqti;
  
• 
  transportda va piyoda olib chiqiladigan aholi soni;
  
• 
  tranport vositalarining mavjudligi va imkoniyatlari;