O’rnatilgan tizimlar O’quv uslubiy majmua

104 
7-MA’RUZA 
Mavzu: HOTIRAGA BEVOSITA EGA BO‘LISh ISh TARTIBI 
Reja: 
7.1.Hotiraga bevosita ega bo‘lish kontrolleri. 
7.2.Hotira bilan almashuvni joriy etish. 
 
Tayanch iboralar: 
hotiraga bevosita ega bo‘lish, XBEB kontrolleri, 
protsessor, kontroller, markaziy protsessor, transfer.
 
 
7.1.Hotiraga bevosita ega bo‘lish kontrolleri 
 
Kontrollerning sekin ishlaydigan tashqi qurilmalar bilan aloqasi odatda 
uzilishlar bo‘yicha yoki dasturiy so‘rash orqali tashkillashtiriladi. Biroq asosiy 
hotira va tashqi hotira o‘rtasida katta axborat bloklarini uzatishda (o‘nlab bayt va 
undan ham ko‘p) protsessorning bu ish tartibida unumdorligi yetarli emas. 
Dasturiy kiritish/chiqarish ish tartibida axborot uzatish tezligi faqat protsessor 
bilan cheklanadi. Shuning uchun tashqi hotira qurilmasi va operativ hotira qurilmasi 
o‘rtasida axborot uzatishning mahsus protsessor ishtirokisiz amalga oshiriladigan 
usuli ishlab chiqilgan, u hotiraga bevosita ega bo‘lish (XBEB, PDP-pryamoy dostup 
k pamyati, DMA-Direct Memory Access) deb nom oldi. XBEB kanalini joriy 
etishning apparat vositasini hotiraga bevosita ega bo‘lish kontrolleri (XBEBK) deb 
ataladi. U markaziy protsessor o‘qish va yozish uchun ega bo‘la oladigan bir necha 
registrlarni o‘z tarkibiga oladi. Odatda bu registrlar portni beradi (yoki kanalni), u 
quyidagicha ishlatilishi kerak: axborotlarni uzatish yo‘nalishini (o‘qish/yozish); 
uzatish birligini (baytlab/so‘zlab); o‘tqazilishi kerak bo‘lgan baytlar sonini; 
manzilni. 
XBEB kontrolleri nafaqat tashqi qurilma bilan hotira o‘rtasida axborot uzatish 
uchun ishlatiladi, hotiradan hotiraga axborot uzatish uchun ham va tashqi qurilmalar 
o‘rtasida ham ishlatiladi. Ideal holda hotiraga bevosita ega bo‘lish ish tartibi hech 
ham protsessorning harakatlariga ta’sir etmasligi kerak, lekin buning uchun 
hisoblash tizimining asosiy hotirasiga murakkab va qimmat trakt (yo‘l) talab etiladi. 
Shuning uchun ko‘pchilik tizimlarda umumiy tizimli shinani protsessor va XBEB 

105 
kontrolleri o‘rtasida vaqt bo‘yicha taqsimlash ishlatiladi. XBEB ning ikki turi 
yaratilgan: protsessor taktini o‘tkazmaslik ish tartibi va protsessor taktini o‘tkazish 
ish tartibi. 
Hotiraga bevosita ega bo‘lishning birinchi ish tartibda protsessor ishtirokisiz 
amalga oshiriladi (protsessorga parallel). Buning uchun protsessor asosiy hotiraga 
murojat qilmagan mashina sikllari oralig‘i ishlatiladi. Bu oraliqlarni protsessor 
hotiraga bevosita ega bo‘lish kontrolleri uchun mahsus signal bilan ishga tushiradi, 
u tizimli shinaga ega bo‘lish mumkinligini bildiradi. Bu ish tartibida protsessorning 
unumdorligi kamaymaydi, lekin protsessorning har bir turiga o‘zining XBEB 
kontrolleri bo‘lishi talab etiladi. Boshqa tomondan esa, bazi buyruqlarda bu 
oraliqning bo‘lmasligi tufayli uzatishlarning o‘zi doimiy shaklda bo‘lmaydi, bu esa 
XBEB ish tartibida axborotlarni uzatish tezligini kamayishiga olib keladi. 
Ikkinchi usulni joriy etishda XBEB kontrolleri tizimli shinani uzatish vaqtida 
to‘liq “egallab” oladi, bunda protsessor tizimli shinadan uziladi va salt yurish 
(holostoy xod) ish tartibiga o‘tadi. Demak, XBEB da uzatish bajarilayoigan dasturda 
protsessor taktini o‘tkazib yuborish yo‘li orqali amalga oshiriladi. XBEB da 
uzatishni bajarilayotganda protsessorning ichki registrlarining qiymati
modifikatsiya qilinmaydi, shuning uchun uni hotirada saqlab qolish va so‘ng tiklash 
kerak emas, uzilishlarga ishlov berilgan holdagidek. Dasturni bajarish XBEB 
tugagandan so‘ng shu zahoti bajariladi. Shunga qaramay XBEB orqali axborot 
uzatilish sharoitida protsessorning samaraliy unumdorligi kamayadi.
Shundek qilib, XBEB ish tartibida tizimli shinada qo‘shimcha modul ishlaydi 
– XBEB kontrolleri (XBEBK), u tizimli shinani bashqarish bo‘yicha protsessor 
vazifasini o‘z zimmasiga oladi va boshqa qurilmalarning ishtirokisiz asosiy hotira 
bilan tashqi qurilmalar o‘rtasidagi axborot uzatishni to‘g‘ridan –to‘g‘ri ta’minlaydi 
(7.1-chizma). 
 
XBEB kontrollerining tarkibiga manzillar registri va axborotlar registri, 
axborotlar sanoq qurilmasi va axborot almashuv ish tartibini boshqarishning mahsus 
sxemasi kiradi. XBEB kontrollerining o‘zi o‘rnatilgan tizimning asosiy (markaziy) 
protsessoriga nisbattan qo‘shimcha ishlov berish qurilmasi hisoblanadi. O‘rnatilgan 

106 
tizimning tashqi qurilmalar bilan manzillar va axborotlar bilan almashish manzillar 
shinasi (MSh), axborotlar shinasi (ASh) va boshqarish shinasi (BSh) orqali amalga 
oshiriladi. 
Markaziy protsessor tomonidan XBEB kontrollerini ishga tushirish quyidagi 
4 ta ko‘rsatgichni kontrollerga kiritishdan iborat: 
➢
so‘rov turini (o‘qish yoki yozish); 
➢
tashqi qurilma manzilini;
➢
axborot yoziladigan operativ hotiraning boshlong‘ich yacheyka manzilini 
(yoki o‘qiladigan); 
➢
o‘qiladigan/yoziladigan so‘zlar soni (blok o‘lchami). 
7.1-chizma. Hotiraga bevosita ega bo‘lishni tashkillashtirish

Download 2,55 Mb.