209
balik, yovvoyi kushlar, jismoniy rivojlanish, axlokiy soflik yoki boshqa narsalarmi? Insoniyat
hayotning barcha tomonlariga extirossiz munosabatda bo‘lgan inson hayotining bir tomonlama
taraqqiyoti xamisha uning boshqa tomondan tanazzuli hisobiga bo‘lishini kuzatishi mumkin. Bu
fikrlar aytilganda ham atom bombasi kashf etilmagan va qo‘llab ko‘rilmagan edi. Demak,
insoniyat o‘z taraqqiyoti yo‘lida xech qanday ziddiyatlarsiz kamolot sari to‘g‘ri ketavermas
ekan.
Ekologik tanazzulning sinfiy ijtimoiy sabablari mavjudligi
insoniyat taraqqiyoti
an’anaviy modellar asosida etavermasligi kerak, degan xulosa chiqarishga imkon beradi. Ammo
tabiat va insoniyatning ko‘pgina qismi taraqqiyot evaziga qurbon bo‘lishi mumkinligining
tasdiqlanganiga hali unchalik ko‘p vaqt bo‘lgani yo‘q. Bombalar tashlanishi, urushda texnik
vositalarning qo‘llanishi, texnika bilan bog‘lik fojialar, AES halokati va boshqalarni eslab
ko‘raylik. Taraqqiyot evaziga qurbon bo‘lishi nafaqat ma’naviy xo‘rlik, balki ma’nosiz va
foydasiz yashash demakdir. Insoniyat bugungi kunda taraqqiyot yo‘lidan ketayotgani haqida
da’vo qilar ekan, ammo, aslida bu taraqqiyot unga hali o‘zi o‘ylagandek farvonlik, tinchlik, baxt
keltirganicha yo‘q, aksincha, uni global tanazzul holatiga tobora yaqinlashtirmoqda. Bu
muammoni
oshkora muxokama etmaslik, hal etishga harakat qilmaslik halokat yo‘lini tanlash
demakdir. Moddiy farovonlik yoki taraqqiyot evaziga tabiatni qurbon etishning oqibati boshi
berk ko‘chaga kirib qolish bilan barobar.
Bu esa, moddiy farovonlikka emas, balki iqtisodii tanazzulga va insonning ahloqiy
jixatdan buzilishiga, shaxs yaxlitligining parchalanishiga olib keladi. XX asrda insoniyat ma’lum
bir o‘sishlarni kurdi. Ijtimoiy hayotda majburiylik, zo‘rlik va xuemdorlik asta-sekinlik bilan
bulsa-da, o‘rnini erkinlik va o‘z-o‘zini an6glash holatiga bushatib bermoqda.
Ammo ekologik
tanazzul ijtimoiy taraqqiyot tushunchasi ma’nosi yanada to‘ldirilishi tug‘rirogi, u ijtimoiy tabiiy
taraqqiet tushunchasi bilan almashtirilishi kerak.
Ijtimoiy tabiiy taraqqiyot tushunchasida inson va tabiatning birgalikdagi tarakkiyoti
nazarda tutiladi. Evolyusiyaning tabiiy-ilmiy konsepsiyasini inson va tabiatning o‘zaro
munosabatlariga ham qo‘llash o‘rinlidir.
Ijtimoiy tabiiy taraqqiyotning tarkibiy qismiga qo‘yidagilar kiradi:
1) ilmiy-texnikaviy taraqqiyot;
2) iqtisodiy taraqqiyot (ishlab chiqarish ko‘satqichlarining o‘sishi ma’nosida);
3) shaxs taraqqiyoti (insoniy sifatlarning rivojlanishi doirasida);
4) tabiiy taraqqiyoti (insonni o‘rab turgan atrof-muxit holatini nazarda tutgan holda.)
Buyuk olim V.I.Vernadskiy tabiiy muxitning rivojlanishi va insonning er tabiati
(biosfera) ga ta’sirining ilmiy-nazariy g‘oyasini ishlab chiqqan edi. U birinchi bo‘lib tirik
moddaning “sayyoraviy-samoviy hodisa” ekani haqida gapirib, uning geologik kuch, “faol
moddiyat” tarzidagi mohiyatini ochib beradi. Olim fikricha, Erni o‘zgartiruvchi bosh omil, bu-
hayotning o‘zidir.
Bundan tashqari, u insoniyatga sayyora biosferadagi qudratli, butun vaqt
davomida ortib boruvchi o‘ziga xos alohida unsur (element) tarzida karaydi. SHuningdek «aql
qatlami» (noosfera)ga o‘tishning muqarrarligi, ya’ni insonning tabiatga ta’sirini boshqarish
mumkinligini oldindian ko‘ra bilgan. Olim bora-bora inson tabiatning «tayyor» mahsulotlariga
bog‘lik bo‘lmagan jonzotga aylanishi g‘oyasini ilgar suradi
35
.
Insoniyat sekin-astalik bilan aql qatlamiga kiradi, to‘g‘rirog‘i, uning o‘zi «aqlga aylanib
ketadi». Ehtimol, aql tomonidan yaratilgan hozirgi hayvonot bog‘lari aql qatlami-noosferada
yashaydigan dastlabki erliklardan kelajak uchun sovg‘adir. Inson yaratgan «aql qatlami» ya’ni
biosferadagi jarayonlarning aqlan boshqarilishi biosfera taqdrining yangi tarmog‘i
aynan inson
tufayligina tabiat uzining kelgusi taraqqiyotining omiliga ega bo‘ladi. Insonsiz tabiatning etarli
darajada taraqqiy etishi mumkin emas.
Inson asta sekinlik bilan nafaqat o‘zi yashayotgan erning rivojiga, balki butun Koinot
miqyosidagi xayotga ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bugungi kunda katta quvvat manbay, tegishli
35
Eyewitness Ecology. Written by STEVE POLLOCK. United States in 2005 by DK Publishing, Inc. 375 Hudson
Street, New York, NY 10014 ISBN-13: 978-0-7566-1387-7 (PLC), ISBN-13: 978-0-7566-1396-9 (ALB).
210
moddalar, axborotlar to‘plangan. Akl kuchi, fan, texnika sayyoramizda uzluksiz ravishda
insoniyatga xizmat qilmoqda. Lekin afsuski, har qanday texnika, har qaysi fan Erning o‘z-o‘zini
tiklash quvvati va imkoniyatini uning o‘zichalik amalga oshira olmaydi.
Gap shundaki, inson
akli erishgan muvaffaqiyatlaridan oqilona foydalana bilish ekologik muammoni hal etishda
muhimdir. Inson aklining tabiat va jamiyatga ta’sirining kuchayishi uning tabiiy jarayonlarga
aralashuvi oqibati, o‘z avlodlari xayoti uchun, insoniyat kelajagi uchun mas’ulligini yanada
keskin qilib qo‘yadi. Aql qatlami deyilganda ham inson aqli bilan o‘zgartiriladigan va
boshqariladigan zaminiy-sayyoraviy hamda samoviy bo‘shlik tushuniladi. Bu aql insoniyatning
har tomonlama rivojlanib, kamol topishini kafolatlaydi. SHuning uchun ham insoniyat ko‘plab
muhim bioqatlama jarayonlarining tabiiy kechishini ta’minlashni,
ularni nazorat qilib,
«sozlash»ni o‘z zimmasiga oladi. Agar, akl va texnika kuchida ularga zarur bo‘ladigan
donishmandlik, yuksak ahloqiy, ekologik ong rivoji namoyon bulsagina Erning biosfera «aql
qatlami noosferaga » aylana oladi. Buning uchun esa inson hayotining ijtimoiy shart-sharoitini
butunlay o‘zgartirish, uyg‘unlikning tanasi uchun ijtimoiy-iqtisodiy zamin yaratish kerak.
O‘shandagina uzluksiz rivojlanish uchun kafolat yuzaga keladi. Ammo chukur ekologik ong ayni
shu kunlarda juda zarurdir.
Ekologik ongsiz bioqatlamning aql kuchi jilovlanmagan kuch-qudrat misoli goh u yoqqa,
goh bu yoqqa «sang‘ib» qoladi. Ekologik ong sohibi bo‘lmish inson esa ishonch ila oldinga
zintiladi. Ekologik ong harakatning barqarorligi va yo‘nalganligini, aql kuchi xarakat sur’atini,
hammasi birgalikda esa taraqqiyot tezligini ta’minlaydi.
