|
Internet-resurslardan foydalangan holda chet tillarini o'rgatish
|
| bet | 6/12 | | Sana | 12.05.2023 | | Hajmi | 115.12 Kb. | | #58721 |
Bog'liq Husanboy BMI 61, 55, Maxsulotlarni serifikatlash, 11.05, amaliy mashg\'ulot 1, Abduvaxobov Toxirjon, Samatov B. O.P, anvar kurs ishi, MY k kr, b2.1 Lernworschatz1.4.Internet-resurslardan foydalangan holda chet tillarini o'rgatish
Interaktivlik-bu "Nutq vositalari yordamida kommunikativ maqsad va natijadagi sa'y-harakatlarni birlashtirish, muvofiqlashtirish va to'ldirish".Haqiqiy tilni o'rgatish orqali Internet nutq qobiliyatlari va ko'nikmalarini shakllantirishga yordam beradi, shuningdek lug'at va grammatikani o'rgatishda samimiy qiziqish va shuning uchun samaradorlikni ta'minlaydi. Interaktivlik nafaqat hayotdan real vaziyatlarni yaratibgina qolmay, balki talabalarni chet tilida ularga munosib javob berishga majbur qiladi.
O'quvchilarga yo'naltirilgan ta'limni ta'minlaydigan texnologiyalardan biri bu ijodkorlik, bilim faoliyati va mustaqillikni rivojlantirish usuli sifatida loyiha uslubidir. Loyihalarning tipologiyasi xilma-xil.Loyihalarni monoproyektlar,jamoaviy,og'zaki nutq, aniq, yozma va Internet-loyihalarga bo'linishi mumkin. Haqiqiy amaliyotda ko'pincha tadqiqot loyihalari,ijodiy, amaliyotga yo'naltirilgan va informatsion belgilar mavjud bo'lgan aralash loyihalar bilan shug'ullanish kerak. Loyiha ishi tilni o'rganishda ko'p qirrali yondashuv bo'lib,o'qish,tinglash,gapirish va grammatikani qamrab oladi.Loyiha usuli talabalarning faol mustaqil fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi va ularni birgalikdagi tadqiqot ishlariga yo'naltiradi.Mening fikrimcha, loyiha asosida o'qitish bolalarni hamkorlik qilishga o'rgatishi,hamkorlik qilishni o'rganish esa o'zaro yordam va hamdardlik qobiliyati kabi axloqiy qadriyatlarni tarbiyalaydi,ijodkorlikni shakllantiradivatalabalarni faollashtiradi.Umuman olganda, loyihani o'qitish jarayonida o'qitish va tarbiyaning ajralmasligi kuzatiladi.Loyiha usuli o'quvchilarning muloqot qobiliyatini,muomala madaniyatini,fikrlarni ixcham va oson shakllantirish qobiliyatini,aloqa sheriklarining fikriga toqat qilishni,turli xil manbalardan ma'lumot olish qobiliyatini rivojlantiradi,zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda qayta ishlaydi,tabiiy ehtiyoj paydo bo'lishiga hissa qo'shadigan til muhitini yaratadi. chet tilidagi aloqada.
Ishning loyiha shakli talabalarga mavzu bo'yicha to'plangan bilimlarni qo'llashga imkon beradigan eng dolzarb texnologiyalardan biridir.Talabalar o'zlarining ufqlarini, tilni bilish chegaralarini kengaytiradilar,undan amaliy foydalanish tajribalarini to'playdilar, chet tilidagi nutqni tinglashni va eshitishni o'rganadilar, loyihalarni himoya qilishda bir-birlarini tushunadilar.Bolalar ma'lumotnomalar, lug'atlar, kompyuter bilan ishlashadi va shu bilan chinakam til bilan bevosita aloqa qilish imkoniyatini yaratadilar, bu esa sinfda faqat darslik yordamida til o'rganishni ta'minlamaydi.
Loyihada ishlash-bu ijodiy jarayon.Talaba mustaqil ravishda yoki o'qituvchi rahbarligi ostida muammoning echimini izlaydi, buning uchun nafaqat tilni bilish, balki katta miqdordagi predmetli bilimlarga ega bo'lish,ijodiy,kommunikativ va intellektual ko'nikmalarga ega bo'lish talab etiladi.
Xorijiy tillar jarayonida loyiha usuli deyarli har qanday mavzu bo'yicha dastur materiallari doirasida ishlatilishi mumkin. Loyihalar ustida ishlash tasavvur,fantaziya,ijodiy fikrlash,mustaqillik va boshqa shaxsiy fazilatlarni rivojlantiradi.
TO zamonaviy texnologiyalar hamkorlik texnologiyasi ham amal qiladi. Asosiy g'oya turli xil o'quv sharoitida talabalarning faol qo'shma faoliyati uchun sharoit yaratishdir.Bolalar 3-4 kishilik guruhlarga birlashadilar,ularga bitta topshiriq beriladi, shu bilan birga har birining roli muhokama qilinadi.Har bir talaba nafaqat o'z ishining natijasi uchun, balki butun guruhning natijasi uchun ham javobgardir.Shuning uchun kuchsiz talabalar kuchli bo'lmagan narsalardan tushunmagan narsalarini aniqlashga harakat qilishadi va kuchli talabalar kuchsizlarga topshiriqni puxta tushunishga intilishadi.Va butun sinf bundan foyda oladi, chunki bo'shliqlar birgalikda yopiladi.
Axborot texnologiyalarini o'qitishga joriy etish, axborotni idrok etish va qayta ishlash jarayonini ancha diversifikatsiya qiladi.Kompyuter, Internet va multimediya tufayli o'quvchilarga keyingi tahlil qilish va saralash bilan katta hajmdagi ma'lumotlarni o'zlashtirish uchun noyob imkoniyat yaratildi.Ta'lim faoliyatining motivatsion asoslari ham sezilarli darajada kengaymoqda.Multimediyadan foydalanish sharoitida talabalar gazetalardan, televizordan ma'lumot olishadi,o'zlari intervyular o'tkazadilar va telekonferentsiyalar o'tkazadilar.jarayonini o'qituvchidan o'quvchiga yo'naltirishdir. O'quvchi, o'z navbatida, uning bilim faoliyati natijalari uchun ongli ravishda javobgardir.Yuqoridagi texnologiya talabalarning ma'lumotni mustaqil ravishda o'zlashtirish ko'nikmalarini bosqichma- bosqich shakllantirishga olib keladi. Umuman olganda, til portfeli ko'p funktsional bo'lib, ko'p tillilikning rivojlanishiga hissa qo'shadi.
O‘quvchi (écolier) faqat muloqotdosh sifatida emas,balki axborot sohibi (kognizant) maqomida o‘rganilayotgan tildan foydalanadi.Tilni o‘rganish
chog‘ida o‘quvchi lingvistik bilimlar to‘plash bilan emas, balki nutqiy va madaniy malakalari (kompetensiyasi)ni oshirish bilan mashg‘ul bo‘ladi.Kommunikativ faoliyat ko‘rsatish, shaxsga yo‘naltirilgan, kompetensiyani egallashga mo‘ljallangan integrativ yondashuv asosida chet til o‘rgatiladi.Chet til ta’limida kommunikativ-kumulyativ metod tatbiq etiladi.Xorijiy G‘arb lingvodidaktikasi istilohida buni madaniyatlararo muloqot yo‘nalishi nomi bilan yuritiladi. Kognitologiya,konseptologiya,lingvokulturologiya va boshqa zamonaviy,fanlarning so‘nggi yutuqlari asosida mazkur metodik nazariya shakllangan va keng ko‘lamda joriy etilmoqda.Chet tili va madaniyat yaxlit (integratsiyalashgan) holda o‘rgatiladi. Madaniyat, bu o‘rinda inson fikri va faoliyati hosilasi tushunchasini ifodalaydi.Chet tilida o‘rganiladigan lisoniy (leksik, grammatik, talaffuzdagi) birlikda lingvomadaniy xususiyatlar tajassum topgan va nutqiy jarayon (diskurs)da ularga o‘quvchi e’tibori qaratiladi. Mazkur metodik qoida doirasida chet til o‘qitish maqsadi va mazmuni belgilanadi.
O‘qitish mazmuni jahonda e’tirof etilgan didaktik ta’limotga binoan bilim,ko‘nikma va malakalarni o‘z ichiga oladi.Chet tilini amaliy o‘rganishda lingvistik nazariy bilimlar umuman bayon etilmaydi.Bilim til materialini bilish (ko‘nikma) va uni o‘zlashtirishda yuz beradigan qiyinchiliklarni oddiy so‘zlar bilan sodda tilda tushuntirish, ya’ni xatolarning oldini olishga qaratilgan ko‘rsatma ma’nosini bildiradi.Ko‘nikma tarkibiga kiradigan amaliy qoida ona tili va chet tilda farqlanadigan yoki til ichki interferensiyasini keltirib chiqaradshn chet til hodisalari bo‘yicha beriladi (masalan:artikl (ona tilida yo‘q),otning ko‘plik shakli (birlik shakli leksik birlik hisoblanadi)yoki fransuz tilidagi otning ko‘plik shakli, qaratqich kelishigi,fe’lning sodda hozirgi zamondagi uchinchi shaxs birlik shakli (har uchalasi [z], [s], [iz] qabilida talaffuz etiladi va til ichki interferensiyasiga sabab bo‘ladi).
O‘qitish mazmuni komponentlaridan til materiali o‘rganilmish chet til sistemasidan minimum sifatida tanlanadi (o‘quvchi uchun u lisoniy maksimum hisoblanadi).Minimum til o‘rgatish uchun zarur va yetarli bo‘lmog‘i kerak.Tanlangan minimumdagi lisoniy birliklarni o‘zlashtirishda qiyinchilik tug‘diradigan qismigina til materialining o‘rgatish mazmunini tashkil etadi va o‘quv dasturidan o‘rin oladi.
Chet til o‘qitish mazmuni uch tarkibli ta’limiy hodisadir:
1)nutq mavzulari;
2)ko‘nikma va malakalarga qo‘yiladigan talablar;
3)til materiali.
O‘qitish mazmuni mavjud sharoitga ko‘ra, jumladan, o‘quv predmetiga ajratilgan vaqtga qarab tanlanadi.Boshlang’ich sinflarda,chet til o‘quv predmetiga ajratilgan soatlar miqdori:
I sinfda haftasiga 2 soat (o‘quv yiliga 66 soat).
II sinfda haftasiga 2 soat (o‘quv yiliga 68 soat).
Umumiy o‘rta ta’lim maktabida chet til o‘qitish sharoitini hisobga olgan
Holda.Chet tilni egallash darajalarining yevropa sistemasi"dagi tilni elementar (Basic user) darajada o‘rganish – o‘rgatish tavsiyasiga binoan I - IV sinflarda A1 -"Chet tilini o‘rganishning boshlang‘ich darajasi"(Breakthrough/Survival level), V-IX sinflarda A2 - "Chet til egallashning tayanch darajasi"(Wastage level) ma’qul topildi.1 sinfda xorijiy til darsi. Fan kabenitida bolalar diqqat,e’tiborini televizor, kompyuter va videoproyektor o‘ziga jalb qilib turadi.Turli oilaviy sharoitda tug‘ulib,ongi shakllanayotgan bolalarning biri juda ziyrak,ikkinchisi o‘rta darajada, uchunchisi esa qayta qayta tushuntirgachgina qabul qiladi.Qaysi o‘quvchi qanday bo‘lmasin, darsda har biriga o‘tiladigan mavzuga oid bilim va tushunchaberish kerak.“Hirondelle” darsligida bolaning yosh xususiyatlari inobatga olingan.O‘qituvchilar bu o‘quv adabiyotidan amaliyotda unumli foydalanmoqdalar.Darsda ko‘proq o‘yin va muloqot muhitini yaratish kerak.Chunki endi maktabga chiqqan 10 bolada o‘ynashga, o‘yinchoqlar olamiga, narsabuyumlarni o‘z tasavvuri asosida bo’yashgamoyillik kuchli bo‘ladi.Xalq ta’limi vazirligi huzuridagi mul’timedia umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazida yaratilgan elektron manbalarninamoyish etganda,o‘quvchilar yanada jonlanadi.Buning afzal tomoni shundaki,bola slayd orqali nafaqat buyum va narsani ko‘rib, tasavvuri boyiydi, balki fransuzcha talaffuz ko‘nikmasi ham hosil qilinadi.
Chet tillarini samarali o‘rganish,yangi lug‘at boyligini yanada osonroq o‘zlashtirish masalasi ko‘pgina olimlar tomonidan tadqiq etilgan bo‘lsada, doim dolzarb masala bo‘lib hisoblanadi.Bugungi jahon glaballashuvi davrida zamon talabi bilan mazkur masalaga bunday yondashilishi albatta tabiiy holdir.Ko‘pincha chet tilini o‘rganishda bilingval ta’limni tashkil etilishi bir necha chet tillarini chuqurlashtirib o‘rganishga imkon beradi.Ba’zan chet tillarini o‘rganishga ajratilgan dars soatlari va maxsus darsliklar soni darsni o‘zlashtirishga yetarli darajada bo‘lmasligi muammolariga duch kelinadi.Mazkur muammolar yechimini topishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari(AKT) va Internet tarmog‘idagi resurslar muhim o‘rin tutadi.O‘quvchi-yoshlarning darsga qiziqishini oshirishda AKT va Internet tarmog‘idagi resurslar ta’lim samarasini va shu jumladan,til o‘rganishga motivatsiyani oshiruvchi omil bo‘la oladi.AKT vositasida o‘qituvchi o‘z xususiy elektron ta’limiy resurslarini yaratib borishi imkoniyati mazkur soha rivojida muhim ahamiyatga molik.
Shuni alohida ta’kidlash zarurki,agar o‘quvchi o‘z ona tilini yaxshi bilsa,qonun-qoidalariga amal qilish malakasiga ega bo‘lsa, uning mavjud lingvistik tajribasi boshqa chet tilini o‘zlashtirishiga ham zamin bo‘ladi.Tilning grammatik tushunchalarini va atamalarini tezroq o‘zlashtirishiga yordam beradi.Shu tariqa, tillararo o‘xshashlik va farq qiluvchi omillarini o‘rganib, boshqa tilni oson o‘zlashtiradi.Fonetik, leksik, grammatik darajada til hodisalarini solishtirish lingvistika sohasini boyituvchi material beradi. Shu boisdan, tillararo qiyosiy tahlil muhim ahamiyatga molik.Bu chet tilidagi yangi materialni shunchaki o‘zlashtirishgina emas, balki unga o‘quvchi-talabalarda alohida qiziqish bilan yondashuvni ham ta’minlaydi.Agar o‘quvchi bir tilning qoidalari va asosiy tushunchalarini yaxshi bilsa,boshqa tilni ham o‘rgana olishiga ishonch bilan qaraydi.Shaxsning lingvistik bilimlarni egallab borayotganligi go‘yo ilmiy yangiliklarni o‘z ongida kashf etib borayotgandek, ham qiziqarli, ham yanada ko‘proq bilish motivatsiyasini kuchaytiradi.
Bu borada dars jarayonida o‘qituvchi tillar orasidagi farqlar va o‘xshashliklarni tushuntirib borishi ham katta ahamiyatli o‘rin tutadi, ayniqsa, zamonaviy axborot texnologiyalari vositalaridan, elektron resurslardan foydalanib,dars o‘tilishi o‘quvchi-talabalarga darsni oson o‘zlashtirish va tilning leksik hamda grammatik hodisalarini qiyosiy o‘rganib,turli mashqlarni bajarishda katta imkoniyat yaratadi.Bundan tashqari, keyingi davrlarda ko‘payib borayotgan til o‘rganishga oid maxsus saytlar nafaqat murakkab va zerikarli bo‘lgan til o‘rganish—leksik birliklarni o‘zlashtirish jarayonini osonlashtiradi, balki mazkur resurslar yordamida ko‘ngilochar o‘yinli mashqlarni zavqlanib bajarish bilan ma’lum ma’noda ma’naviy oziqa, qolaversa,dam olish imkonini yaratishiga ham e’tibor qaratish zarur.Bunday elektron lug‘atlarga www.lingualeo.ru va boshqalar misol bo‘la oladi.Shu bilan birga,bunday lug‘atdagi har bir so‘z foydalanuvchiga ko‘p bor qayta taqdim etilisi mumkin,bu esa uni o‘zlashtirishda mazkur so‘zning to‘g‘ri yozilishi,tilda so‘zlashuvchi xalq vakillari tomonidan leksik talaffuzi xotirada mustahkam joylashib,matnlarni tarjima qilishda qiyinchiliklarni bartaraf etishga yordam beradi.
Ma’lumki,zamonaviy yoshlar o‘z davrining madaniyati vakillari bo‘lib,ularga ko‘proq vizual obrazlar ta’sir ko‘rsatadi,boshqacha aytganda,material an’anaviy usulda emas, balki audiovizual vositalar yordamida yanada tezroq va samarali o‘zlashtiriladi. Masalan, tilda so‘zlashuvchi mamlakat haqidagi mavzu odatda, an’anaviy usulda bir necha rasmlardan iborat matndan foydalanib, o‘qitilgan. Ushbu usul doim ham kutilgan natijani bermagan.Zamonaviy ta’lim usullarida esa mazkur muammoni hal etishga o‘zining autentikligi,ko‘rgazmaliligi va interaktivlik baxsh etuvchi Power Point dasturida tayyorlangan taqdimotlar,filmlar,slayd-shou,shuningdek,virtual,sayohatlar,internet-saytlar,yordam beradi.AKT vositalaridan foydalanib,dars o‘tish jarayonida chet tilida videosujet namoyish etish yanada ko‘proq samarali bo‘ladi.O‘quvchilar zavq bilan tomosha qiladilar va topshiriqlarni qiziqib bajaradilar.Natijada filmlarni o‘z original tilida ko‘rib,tilni o‘zlashtirishlari oson bo‘ladi.Biroq filmlarni to‘liq tomosha qilish juda ko‘p vaqtni olishi, bunga esa darsga ajratilgan vaqt imkoniyati yetarli bo‘lmasligi mumkin.Shu sababli ham Internet-resurslaridan uyda ham foydalanib, tarmoqdan foydali axborotlarni olish,masalan:MOOC (Massive Open On-line Courses)ni tavsiya etish mumkin.Shuni ham unutmaslik kerakki, Internet haqiqiy til muhitini his etishga yordam beradi va uning yordamida tilni o‘rganishga ehtiyoj shakllanadi. Sababi til tashuvchi,ya’ni mazkur tilda so‘zlashuvchilar bilan muntazam muloqotda bo‘lishga to‘g‘ri kelishi,turli axborotlardan foydalanish, filmlar tomosha qilish,qo‘shiqlarni tushunish istagi paydo bo‘lishi mumkin.
Bularning barchasi o‘quvchi-yoshlarning chet tillarini AKT vositasida o‘rganishga qiziqishlarini oshiradi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, chet tili darslarida AKTdan ijodiy foydalanish nafaqat o‘quvchilarda o‘qishga qiziqish,fanni o‘rganishga motivatsiyasini oshirish va ayrimlar uchun zerikarli bo‘lgan leksik-grammatik materialni yanada qiziqarli jarayonga aylantirishga yordam berishi,shuningdek,chet tilida o‘zaro muloqot qilish,kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirishi,bundan tashqari,o‘quv jarayonining reproduktiv faoiyatining ulushini qisqartirishi hamda umuman muhim omil sifatida o‘rin tutishi namoyon bo‘ladi.Bundan tashqari,elektron ta’limiy resurslarning ko‘pchiligi o‘quvchilarning mustaqil bilim egallashiga,malaka orttirishiga,chet tilini yanada chuqurroq o‘rganish uchun intilishni rag‘batlantiradi.Umumta’lim maktabi yoki oliy ta’lim muassasasini bitirgandan keyin ham o‘z bilim doirasini kengaytirishlarida yordam beradi. Yuqoridagilarni nazarda tutib,har qanday salohiyatli o‘qituvchi chet tili bo‘yicha mashg‘ulotlarni tashkil etishi,mahorat saboqlari (master classlar) yoki ochiq darslar o‘tishda, albatta,AKT vositasida yanada samaraliroq foydalanishini targ‘ibot qilish mumkin.Xulosa qilib aytganda,AKT o‘quvchi-talaba yoshlarni muntazam ravishda bilim va malakalarini oshirishga undovchi muhim omilga aylanadi.Mazkur omil zamon bilan hamqadam, yetuk mutaxassis shaxs sifatida muvaffaqiyatli inson bo‘lishni maqsad qilgan har bir inson uchun juda zarurdir.Ingliz tilida gapirishni o’rganish qiyin,hatto ingliz tilini bir necha yillar davomida o’rgangan kishilar ham tilni gapirishga kelganda ancha qiynalishadi.Ingliz tilini kirish imtihonlaridagi testlardan o’tish uchun,yoki gapirishdan boshqa sabablarga ko’ra o’rgangan kishilar til grammatikasini,qoidalarini yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi mumkin.Ammo bunday o’rganuvchilar uchun ingliz tilida gapirish ko’pincha oson kechmaydi.Ushbu maqolada qanday qilib ingliz tilida ma’lum darajadagi bilimga ega bo’lgan holda tez va ifodali gapirish ko’nikmasini rivojlantirish haqida yozmoqchiman.Fikrimcha,ingliz tili grammatikasidan xabardor bo’lgan, ammo gapirishga qiynaladigan o’rganuvchilarning ko’pchiligi ushbu sohada o’z ko’nikmalarini imkon qadar rivojlantirishni juda xohlashadi.
Ingliz tilida gapirish ko’nikmasini rivojlantirish uchun eng avval talaffuzga e’tibor berishimiz kerak.Agar ingliz tilidagi so’zlarni to’g’ri talaffuz qila olmasak, nutqimiz boshqalar uchun tushunarsiz bo’lib qolishi mumkin.So’z boyligimizda mavjud bo’lgan barcha ingliz tilidagi so’z va iboralarimizning to’g’ri talaffuzini birma-bir tekshirib, o’rganib chiqishimiz kerak bo’ladi.So’zlarning to’g’ri talaffuzini o’rganish uchun ingliz tili fonetikasini to’liq o’zlashtirishingiz shart emas.Alohida so’zlarning qanday talaffuz qilishinishini bilish uchun lug’atlarda beriladigan so’zlarning transkripsiyasini o’rganib chiqishimiz yetarli bo’lishi mumkin.Bundan tashqari bugungi kunda internet orqali ingliz tilidagi barcha so’zlarning to’g’ri talaffuzini eshitish orqali o’rganib olishimiz mumkin.
Misol uchun saytiga kirib, istalgan ingliz tilidagi so’zni qidirsangiz, so’z ma’nosi bilan bir qatorda so’zning to’g’ri talaffuzini eshitish imkonini beruvchi kichik eshitish belgisi ham ko’rinadi.Bu orqali biz ingliz tilidagi barcha so’zlarning to’g’ri talaffuzini o’rganib olishimiz mumkin.Ingliz tilida gapirish ko’nikmasini rivojlantirish uchun zarur bo’lgan yana bir mashg’ulot – bu ingliz tilidagi nutqni tinglash. Nuqt shaklining qanday bo’lishi ahamiyatsiz – dialog, monolog, qo’shiq, she’r, hikoya, kinofilmdan olingan audio nutq…Muhimi,nutq sof ingliz tilida bo’lishi kerak.Ko’pchincha o’rganuvchilar ingliz tilida gapirishni o’rganish uchun ko’proq o’qish kerakligi haqida bosh qotirishadi
Ingliz tilidagi matnlarni, kitob va jurnallarni o’qish so’z boyligingizni oshirishda yordam berib, gapirish ko’nikmasining rivojlanishiga ma’lum darajada ijobiy ta’sir qilishi mumkin.Lekin hech bir boshqa mashg’ulot gapirish ko’nikmangizni rivojlantirishga tingashdek yaxshi ta’sir ko’rsata olmaydi.Shunday ekan, gapirishni xohlasangiz kitoblarni chetga surib qo’yib ingliz tilidagi nutqni ko’proq tinglashga harakat qiling.Ingliz tilida filmlar ko’ring, qo’shiq,dialog va monologlarni tinglang.Tinglash orqali so’z boyligingizni oshirish bilan bir qatorda, so’zlarning to’g’ri talaffuzini ham o’rganib olasiz.Ingliz tilidagi matnlarni ovoz chiqargan holda o’qing.Kimgadir ingliz tilida hikoya o’qib bering.Kitoblarda berilgan ingliz tilidagi she’rlarni ifodali o’qishga harakat qiling.Umuman, ingliz tilida gapirishni o’rganish uchun kitobni shunchaki o’qish bilan cheklanib qolmasdan, o’qish jarayonida nutqingizni ham ishga soling.Ingliz tilida gapirish jarayonida asosan ikki turdagi qiyinchilik yuzaga kelishi mumkin:
Matnlarni ovoz chiqarib o’qish ikkinchi turdagi qiyinchilikni birinchi turdagi qiyinchilik haqida o’ylamagan holda yengib o’tishingizda yordam beradi.Bu mashg’ulot lablaringiz va tilingizni ingliz tilini tabiiy tarzda talaffuz qilishga tayyorlaydi.Har bir matnni ikki marta o’qishingizni tavsiya etaman.Birinchi marta o’qishda sekinlik bilan o’qing va so’zlarning to’g’ri talaffuz qilinishiga ahamiyat bering.Bu jarayodan talaffuz qilinishi qiyin tuyulgan so’zlarni alohida belgilab ketishingiz ham mumkin.Ikkinchi marta o’qishda esa matnni tabiiy tezlikda, huddi gapirayotganingizdek o’qishga, shu bilan bir qatorda so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishga harakat qiling
Kommunikativ topshriqlar orqali o’quvchilarning faoliyatini tashkil qilish va boshqarish ananaviy o’qitish metodidan faqli ravishda o’quuv materiallarining talaffuzini,yangi leksikasini,Grammatik materialini,eshitib va o’qib tushunilgan matnlarni,fikrini yozma bayon qilishusullarini muloqot jarayonida kompleks o’zlashtirishni ko’zda tutadi yani o’quvchi kommmunikativ topshriqni bajarishni mashq qilayotgan jarayondayoq undagi leksik birliklarning talaffuzini,anglatgan manosini,Grammatik-sintaktik tuzilishini,jumla tuzilishidagi o’ziga xosliklarniegallab oladi.Topshiriq nutq darajasida o’zlashtirilgandan keyingina uning grafikifodalanishi tushunishga,o’rganilgan axbarot haqida fikrini yozma bayon qilishga va nixoyat undagi fonetik-grammatikqoidalarnio’rganishga kirishadi.
O’quvchilarda kommunikativ kompetesiyani ,yani suxbatga kirish olish saloxiyatini shakllantirish va rivojlantirish, nutqiy faoliyat usullarini o’rgatuvchi kommunikativ topshriqlar orqali tashkil qilinadi.Bunday topshiriqlar o’quvchi tomonidan tayyorlanadi.Muloqot jarayonida kommunikativ topshriqdagi fonetik,Grammatik belgilarni idrok qilish taqlidiy o’zlashtirish yoki yod olish orqali amalga oshiriladi.Taqlidiy o’zlashtirish eshitgan jumla mazmunini audio-vizual vositalar yordamida idrok qilish orqali tashkil qilinadi.Yod olish esa kommunikativ topshiriqini bajargandan keyin o’zlashtirilgan og’zaki nutq materiali asosida uyushtiriladi.Ananaviy o’qitishda so’zlar ifodalagan ma’noni tushunmasdan yodlash xotirada uzoq saqlanmaslik bilan xarakterlanadi.Eshitib tushinilgan nutq materiali ko’p martalik takror asosida mustahkamlangach ,bu o’quvchiga o’z fikrini mazmunli ifodalash usullarini, ma’lum bir nutq vaziyatlarida suxbatdoshiga nimani gapirishni,qanday gapirish usullarini egallashga yordam beradi.
Ingiliz tilini o’rganishda talaffuzning axmiyati,o’rni dastur talabidir.Nutq faoliyatining til materiallardan biri fonetikadir.Ingiliz tilida talaffuzni o’rgatish nutq faoliyatini o’rgatishda muhim o’rin tutadi.Unutq faoliyatini asosini tashkil etadi, chunki tovushdan tuzilgan til kishilik jamiyatin ing birdan- bir bo’lagidir.Talaffuz yoki fo netik material nutq faoliyatining materiali bo’lib xuzmat qiladi.Talaffuz mazmuni bo’yich o’quvchilar:
nemis tili unli,undosh tovushlarning vaularni talaffuz qilishni;
unlilarni uzum(cho’ziq) qisqa talaffuz qilishni;
Ingiliz tovushlarni o’zbek tovulari bilan taqqoslashni;
Ingiliz bo’g’in tizimini tuzilishini;
So’zlarda urg’u,ohangini;
Gaplarni ma’nodor guruxlarga ajratish;
Unlilarning urg’u tushmaganda kuchsizlanishi;(reduksiya)ni o’rganadilar.
Ingliz tilida tezlik bilan gapirish ko’nikmasiga kelsak, bu ko’nikma vaqt o’tgan sari tinimsiz mashg’ulotlar va o’z ustingizda ko’proq ishlash bilan tabiiy ravishda shakllanadi.Fikrlash va o’ylash jarayonida har bir kishi o’zi bilanmagan holda, ichidan o’ziga-o’zi gapiradi. Bu tabiiy hol.Hammamiz shunday qilamiz.Ingliz tilida gapirish ko’nikmangizni rivojlantirish uchun shu ichki o’z-o’ziga gapirish jarayoningizni to’liq ingliz tiliga o’tkazishga harakat qiling.Siz shu vaqtga qadar o’zbek tilida o’ylab kelgansiz, shuning uchun ingliz tilida o’ylashga ko’nikish bir oz qiyin bo’lishi va vaqt talab qilishi mumkin.Shoshilmang va o’zingizda ingliz tilida fikrlash, o’ylash odatini shakllantiring.
Ingliz tilida gapirish jarayonida aytmoqchi bo’lgan gapingiz uchun mos so’z topa olmay qolsangiz, o’zingizni yo’qotib qo’ymang va eslashga urinayotgan so’zingizning ma’nodoshini ayting, yoki shu so’zga ta’rif berib o’ting.Bunday qobiliyatga ega bo’lish uchun, albatta, sizda so’z boyligi yaxshi shakllangan bo’lishi kerak.Bundan tashqari, agar aytmoqchi bo’layotgan so’zingizni eslay olmasangiz, ma’nodosh so’zni ham topa olmasangiz,hech ikkilanmay suhbatdoshingizdan bu so’zning aytilishini so’rashingiz mumkin.Quyidagi misolda keltirilganidek:–“What does your sister look like?” – “She’s very tall, and… um… she’s… what’s the opposite of ‘fat’?” –“Thin?” – “Yes! She’s tall
Chet tili kommunikativ kompetensiyasi shakllanishida muloqotdagi o’zgarishlar. Bilmay turgan so’zingizni so’rab olib, suhbatni davom ettirib ketishingiz butunlay jim bo’lib qolishga nisbatan ancha yaxshiroq yechim hisoblanadi.Ingliz tilida gapirishni o’rganish jarayonida o’zingizni erkin tuting va hayajonlanishsiz, butun e’tiborni gapirishga qarating.Gapirish jarayonida xatolarga yo’l qo’yish tabiiy ekanligini tushuning.Hech kim xatolarsiz o’rganmagan.Siz ham gapirishni o’rganishda xatolarga yo’l qo’yasiz.Muhimi, bu xatolarda to’xtab qolmasdan, gapirishning yuqoriroq, keyingi bosqichiga ko’tarilish va o’z ustida tinimsiz ishlash, ekanligini doim yodda tuting
Tilshunoslik vakolatlari og'zaki va yozma munozaralarni o'tkazish uchun tushunchalarni, fikrlarni, his-tuyg'ularni, dalillarni va fikrlarni ifodalash va izohlash orqali tildan foydalanish bilan bog'liq.Bunday shovqinlar yozma yoki og'zaki tilning grammatik, pragmatik va sosiolingvistik xususiyatlarini belgilovchi turli xil ijtimoiy va madaniy kontekstlarda yuz berishi mumkin.
Lingvistik kompetentsiyalar aloqa kompetentsiyalari bilan juda bog'liq va ular hatto teng deb qaraladi.Ilmiy ishlab chiqarish va aloqa sohasida lingvistik kompetentsiyalar tilning, ayniqsa yozma tilning adekvat ishlatilishi bilan bog'liq bo'lib, ular quyidagilar bilan tavsiflanadi: yozma tildan etarli darajada foydalanish va tarkibni tuzish,ilmiy hujjatlarni o'quvchining ona tilida o'qish va yozish va hujjatlarni o'qish, yozish va boshqa ona tillariga, xususan, eng ko'p ishlatiladigan (masalan, ingliz tiliga) tarjima boshqa tilni to'liq bilishini anglatmasligi mumkin, ammo bu uning etarli darajada bo'lishi uchun etarli bo'lishi kerak. o'qish va talqin qilish.
Lingvistik kompetentsiyalar axborot kompetentsiyalari bilan ham bog'liqdir, chunki ilmiy hujjatlarni to'g'ri yozilishi va tadqiqot natijalarini tavsiflash turli xil ilmiy matnlarni tushunishda va ishlab chiqarishda qo'llab-quvvatlanadigan axborot izlash, tanlash, tuzish va qayta ishlash vakolatlarini namoyish qilishni talab qiladi. tomoshabinlar.Lingvistik kompetentsiyalar turli jamoalar yoki tinglovchilar (ilmiy yoki keng omma) uchun mo'ljallangan, muvaffaqiyatli ilmiy aloqani amalga oshirish uchun bir-biri bilan o'zaro bog'liq va o'zaro qo'llab-quvvatlanadigan qobiliyatlarni, bilimlarni va munosabatlarni o'z ichiga oladi. agar ular lingvistik nuqtai nazardan to'g'ri materiallangan bo'lsa, aloqa ma'lumotlarini etkazish va hatto undan foydalanish.
Ta'limning har qanday shaklida, lingvistik kompetentsiyalar barcha odamlar uchun keng, ko'ndalang, ko'p qirrali va asosiy bo'lishi kerak,shuningdek har bir ilmiy madaniyat va intizomga xosdir (Reyzabal, 2012).Ushbu kompetentsiyalar o'qish kabi boshqa shaxsiy qobiliyatlar bilan juda bog'liq,chunki kim o'qimasa,to'g'ri yoza olmaydi. Ushbu vakolatlar mutaxassislar (ilmiy hamjamiyatlar) yoki keng jamoatchilikning (barcha ijtimoiy sohalarga ilmiy tarqalishi) turli guruhlardagi odamlarning jamoaviy o'zaro ta'siri va bilimlarini ishlab chiqarish uchun zarurdir.
IHRT (2007) kabi xalqaro tashkilotlarning fikriga ko'ra, til kompetentsiyalari turli xil dasturlarga ega,ayniqsa og'zaki,yozma va AKTdan foydalanish ona tilida ham,boshqa tillarda ham ifodalangan.Biroq, ularning yozma tilda qo'llanilishi ta'kidlanadi, chunki bu shaxsning,muassasaning,mintaqaning yoki ilmiy intizomning ilmiy aloqasi qismi sifatida ro'yxatga olinishi va o'lchanishi mumkin bo'lgan ilmiy mahsulotlarni nashr etishda hal qiluvchi element hisoblanadi. Ilmiy matnlar va mahsulotlarni qurish uchun lingvistik vakolatlardan foydalanish quyidagilarni nazarda tutadi:ishlab chiqilayotgan mavzu bo'yicha ma'lum bilim darajasi, bu ayniqsa ilmiy adabiyotlardan foydalanish va boshqarish natijasida kelib chiqadi, ammo oldingi bilimlarni e'tiborsiz qoldirmasdan.ilmiy tarqatish hujjatlaridan kelib chiqqan (kognitiv kompetentsiya deb tushuniladi);ishtirokchilar orasida aktual, sintaktik va leksik konventsiyalar bo'yicha individual va jamoaviy faoliyatni rivojlantirish; tildan etarli darajada foydalanish to'g'ri yozish uslubidan tashqari, olingan tanqidlarni tushunish,qaror qilish va harakat qilish qobiliyatiga ega bo'lib, fikrlar, faktlar, farazlar, nazariyalar, qonunlar va hissalarni ajratib turadi va yozma ravishda aytilgan narsalarning oqibatlarini engish qobiliyati, chunki bu bilimlarni ishlab chiqaradi, bunday g'oyalar ilmiy intizomdagi epistemik omillarga aylanadi, bu yangi hissa yoki oldingilaridan keyingi ishlanma bo'lishi mumkin.
Har bir kompetentsiyani ilmiy ishlab chiqarish va aloqada qo'llash darajasi har bir ilmiy intizomga qarab o'zgaradi.Professor va tadqiqotchilar hech bo'lmaganda o'zlarining ilmiy intizomi doirasida o'rganilayotgan mavzularni aniqlash, tushuntirish, isbotlash va asoslash borasida yuqori darajadagi til vakolatlarini namoyish etishlari kerak (Camacho-Gonzalez & Quintanilla-Gatica,2008).Bundan farqli o'laroq,axborot mutaxassislari ular hamkorlik qilayotgan ilmiy fanlar bilan bog'liq bo'lgan bir nechta bilimga ega bo'lishlari kerak, ammo ular boshqa fanlar bilan ishlashga moslasha olishlari kerak.Tilshunoslik kompetentsiyasi va ilmiy ishlab chiqarish va aloqa o'rtasidagi bog'liqlik quyidagilarni anglatadi yetkazilishi mo'ljallangan narsaning kontekstual elementlarini aniqlash,ilmiy ishlab chiqarish jarayonlarini rejalashtirish,ilmiy tildan to'g'ri va to'g'ri foydalanish va matnlarni aniq va etarli darajada taqdim etish uchun semantik normalarni qo'llash.tilshunoslar til va jamiyat o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni bilishadi.Ammo ular bunday munosabatlarni tasvirlashga muvaffaq bo'lishmadi.Lisoniy tavsiflash ob'ekti bo'lgan fonologiya, leksika va sintaksis aloqa uchun ishlatiladigan kod tarkibidagi elementlarning faqat bir qismini tashkil etadi.Gapning (gaplar,gaplar,iboralar,so'zlar va h.k.) ma'nosi (lar) to'liq shakliga bog'liq emas;Ko'p narsa kim nima deganiga, kimga, qayerga, nima uchun, qanday usulda va qanday ta'sir qilishiga bog'liq.Boshqacha aytganda, nutq aytilgan vaziyatning konteksti juda muhimdir. Masalan,"Menga tuz bera olasizmi?" shaklda so'roq qilinadi, lekin ovqat xonasida muloyim iltimosni ifodalaydi.
Dell Xymes tomonidan kiritilgan kommunikativ kompetentsiya tushunchasi til pedagogikasida yondashuv usuli va texnikasida o'zgarishlarga olib keldi.Tilshunoslarning ta'kidlashicha, 'qoidalar mavjud, ularsiz grammatika qoidalari foydasiz bo'ladi. Foydalanuvchilarga to'g'ri jumlalarni tuzishga imkon beradigan grammatik qoidalar va qandaydir kommunikativ maqsadlarni amalga oshirish uchun tillardan foydalanish qoidalari o'rtasida farq bor.Ba'zi ijtimoiy-tilshunoslar emas, ba'zi ijtimoiy-lingvistik printsiplar tilni o'qitishning asosiy iborasi bo'ldi.
|
| |
