Kayfiyatlar – ancha vaqt davomida kishining butun xatti-ha-
rakatiga tus berib turadigan umumiy emotsional holatini ifoda etadi.
Kayfiyatlar ko‘proq kishi salomatligining umumiy holatiga, ay-
niqsa, asab tizimi va modda almashinuvini to‘g‘rilab turuvchi ichki
sekretsiya bezlarining holatiga bog‘liqdir.
Shaxsning xatti-harakatlariga va ayrim ruhiy jarayonlariga
muayyan vaqt davomida tus berib turuvchi emotsional holat kayfiyat
deb ataladi. Shaxsning hayoti va faoliyati davomida shodonlik,
hazilkashlik, umidsizlik, jur’atsizlik, zerikish, qayg‘urish singari his-
tuyg‘ular uning ruhiy holatining umumiy tizimiga aylanadi. Ushbu
vaziyat ba’zi emotsional taassurotlarning vujudga kelishiga qulay
zamin hozirlaydi, boshqasi uchun esa qiyinchilik tug‘diradi.
Inson xafa, ma’yus emotsional holat hukmronligida bo‘lsa, teng-
doshlarining haziliga, keksalarning o‘git-nasihatlariga, maslahatlariga
quvnoq kayfiyat chog‘idagiga nisbatan mazmun va sifat jihatidan
boshqacharoq tusda munosabat bildiradi. Shuning uchun ishlab chi-
qarish va xalq ta’limi tizimi jamoalarida, rasmiy guruhlarda ishchan-
lik, o‘zaro yordam, hamkorlik, hamdardlik, iliq ruhiy muhit yaratish,
samimiy muomala maromini shakllantirish ham jismoniy, ham aqliy
mehnat samaradorligini oshirishning kafolatidir.
Kayfiyat nihoyatda xilma-xil, uzoq va yaqin manbalar negizida
vujudga keladi. Uni barqarorlashtirib turadigan asosiy manbalardan
biri shaxslarning ijtimoiy jamiyatda hukmronlik qilayotgan umumiy
70
nuqtai nazarlari, hayotning turli jabhalarida aks etuvchi ta’sirlar,
chunonchi, mehnat muvaffaqiyati va ta’lim yutug‘i, rahbar va xodim,
o‘qituvchi va saboq oluvchi o‘rtasidagi munosabatlar, oiladagi shaxs-
lararo muomala maromi, har xil vaziyatlarda paydo bo‘lgan turmush-
dagi qarama-qarshiliklar, shaxsning ehtiyojlari, qiziqishlari, mayllari
va talablarining qondirilishidan qanoat hosil qilish yoki qanoat hosil
qilmaslik kayfiyatning manbalari bo‘lib hisoblanadi.
Shaxsning ma’lum muddat ruhi tushib, noxush kayfiyatda yurishi
uning turmushida muammolar yuzaga kelganligidan, halovati buzil-
ganligidan dalolat beradi. Bunday vaziyatlar namoyon bo‘lganida
shaxsga oqilona mulohaza mahsulidan kelib chiqqan holda xushtavo-
zelik bilan ijobiy ta’sir o‘tkazish, ruhini tetiklashtiruvchi vositalarni
qo‘llash, kayfiyatini buzib turgan omillarni batamom bartaraf etish
maqsadga muvofiq.
Stress, psixologik ta’rifga ko‘ra, affektiv holatga yaqin turadigan,
lekin boshdan kechirilishining davomliligiga ko‘ra kayfiyatlarga yaqin
his-tuyg‘ular boshdan kechirilishining alohida shakli bo‘lgan kuchli
hayajonlanish (stress) holati (inglizcha stress – tazyiq ko‘rsatish,
zo‘riqish degan so‘zdan olingan)dan yoxud emotsional zo‘riqishdan
iboratdir. Emotsional zo‘riqish xavf-xatar tug‘ilgan, kishi xafa bo‘l-
gan, uyalgan, tahlika ostida qolib ketgan va shu kabi vaziyatlarda ro‘y
beradi.
Stress holatida shaxsning xatti-harakatlari o‘ziga xos tarzda o‘zga-
radi, unda qo‘zg‘alishning umumiy reaksiyasi paydo bo‘ladi, uning
harakatlari tartibsiz ravishda amalga oshiriladi. Stressning kuchayishi
esa teskari reaksiyaga olib keladi, natijada tormozlanish, sustlik,
zaiflik, faoliyatsizlik ustunlik qila boshlaydi.
Lekin stress holatida fiziologik o‘zgarishlar tashqi tomondan
qariyb ko‘zga tashlanmasligi mumkin. Biroq muammoni yechishdagi
qiyinchilikni, diqqatni taqsimlashdagi sarosimalikni stressning tashqi
ifodasi deb taxmin qilsa bo‘ladi. Shaxs stress holatida telefon raqamini
adashtiradi, vaqtni chamalashda yanglishadi, ong faoliyati yengil
tormozlanadi, idrok ko‘lami torayadi va boshqa holatlar kuzatiladi.
Stress holatida shaxsning psixologik xususiyatlari, turmush
tarbiyasi, shakllangan malakasi muhim o‘rin tutadi. Keskinlikning
oldini olishda shaxsning oliy asab faoliyati, asab tizimining xususiyat-
lari alohida ahamiyat kasb etadi. Undagi yuksak his-tuyg‘ular
71
(mas’uliyat, burch, javobgarlik, vatanparvarlik, sadoqat va hokazo)
stress holatida xatti-harakat buzilishining oldini olishga xizmat qiladi.
Frustratsiya kishi o‘z maqsadiga erishish yo‘lida real tarzda bar-
taraf etib bo‘lmaydi deb hisoblagan yoki shunday deb idrok etilgan
to‘sqinliklarga, g‘ovlarga duch kelgan hollarda yuz beradi.
Frustratsiyaning yuz berishi shaxsning xulq-atvorida va uning
o‘zini anglashida turli xil o‘zgarishlarga olib keladi.
Frustratsiya his-tuyg‘ularning hissiyot (emotsiya)lar, kayfiyatlar,
kuchli hayajonlanish tarzida boshdan kechirilishi chog‘ida ma’lum
darajada seziladigan tashqi belgilarga ham ega bo‘ladi. Yuzlarning
ifodali harakatlari (mimika), qo‘l va gavdaning ma’noli harakatlari,
turq-tarovat, ohang, ko‘z qorachiqlarining kengayishi yoki torayishi
kabilar shular jumlasiga kiradi. Bu ifodali harakatlar ayrim hollarda
o‘ziga o‘zi hisob bermagan tarzda yuz bersa, boshqa bir holatda
ongning nazorati ostida sodir bo‘ladi.
Kishining his-tuyg‘ulari ro‘y berishiga ko‘ra murakkab shartsiz
reflekslarga bog‘liq bo‘lgani holda ijtimoiy xususiyatga egadir. His-
tuyg‘ular kishi shaxsining ancha yorqin ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, u
bilish jarayonlari va xulq-atvor hamda faoliyatni irodaviy boshqarish
bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Shaxsning o‘zi bilib olayotgan va
bajarayotgan narsaga barqaror munosabati his-tuyg‘ularning mazmu-
nini tashkil etadi. Shaxsni ta’riflash degani ko‘p jihatdan muayyan bir
odam umuman nimani sevadi, nimani yomon ko‘radi, nimadan nafrat-
lanadi, nimadan xursand bo‘ladi, nega uyaladi, nimaga havas qiladi va
hokazolar degan ma’noni anglatadi.
Individning barqaror his-tuyg‘ularining predmeti, ularning jadalli-
gi, kechinmalarning xususiyati va hissiyotlari, affektlar, kuchli
hayajonlanish holatlari va kayfiyatlari shaklida tez-tez namoyon
bo‘lishi kuzatuvchi ko‘z o‘ngida kishining emotsional dunyosini,
uning his-tuyg‘ularini va shu asosda uning individualligini namoyon
etadi. Aynan shuning uchun ham emosional jarayonlarni tahlil qilish
vaqtida o‘tkinchi holatlarni o‘rganishdan kishi shaxsini belgilaydigan
barqaror his-tuyg‘ularga o‘tish lozim.
Vaziyat bilan bog‘liq xususiyatga ega bo‘lgan va individning
muayyan paytda obyektga nisbatan munosabatini aks ettiradigan
hissiyotlardan, effektlardan, kayfiyatlardan va emotsional zo‘riqishlar-
dan farqli o‘laroq, ular paydo bo‘lishi paytiga kelib tarkib topgan aniq
72
holatlarda his-tuyg‘ular (tor ma’noda olganda) kishi shaxsining
yo‘naltirilganligida mujassamlashgan barqaror ehtiyojlari obyektga
nisbatan uning munosabatini aks ettiradi. Shu sababli, his-tuyg‘ular
barqarorligi bilan, ular subyektning hayot soatlari va kunlar emas,
balki oylar, yillar vositasida o‘lchanadigan darajada davomiyligi bilan
belgilanadi.
Ehtiroslar kishidagi barqaror his-tuyg‘ularning alohida turini tash-
kil etadi. Kishining fikrlari va xatti-harakatlari yo‘nalishini belgilaydi-
gan barqaror, chuqur va kuchli his-tuyg‘u ehtiros deb ataladi.
Hukmron ehtiros bilan bog‘liq bo‘lmaganlari ikkinchi darajali
ahamiyatga egadek bo‘lib tuyuladi, orqa o‘ringa surilib qo‘yiladi,
kishini hayajonlantirmay va qiziqtirmay qo‘yadi, ba’zan umuman
unutilib ketadi. Bog‘liq bo‘lganlari esa kishini o‘ziga rom etadi,
hayajonlantiradi, diqqatini jalb etadi, esda saqlanib qoladi. Qoniq-
tirmay qolgan ehtiros odatda kuchli hissiyotlarni va hatto affektiv
portlashlarni (g‘azablanish, norozilik, umidsizlik, ranjish va boshqa-
larni) keltirib chiqaradi.
Shuni ta’kidlash mumkinki, his-tuyg‘u (emotsiya)lar kishining o‘z
hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki
nima bilan mashg‘ul bo‘layotganiga nisbatan o‘ziga turli xil shaklda
bildiradigan ichki munosabatidir.
|
