MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
JIZZAX FILIALI
SIRTQI BO`LIMI
“AXBOROT TIZIMLARI VA TEXNOLOGIYALARI”
YO’NALISHI
4-BOSQICH 911-20 GURUH
TALABASI
OSTONOQULOV O'ROLNING
UMUMIY PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA
FANIDAN
MUSTAQIL ISHI
Mavzu
:Tafakkur haqida tushuncha va hissiy bilish.
Tafakkurning asosiy turlari va jarayonlari
2023-yil
Tafakkur haqida tushuncha va hissiy bilish. Tafakkurning asosiy turlari va
jarayonlari
Tafakkur tipologiyasi
Reja:
1.
Tafakkur haqida tushuncha va hissiy bilish.
2.
Tafakkurning asosiy turlari va jarayonlari.
3.
Tafakkurni yuritish va muammoli vaziyat.
4.
Mustaqil fikrlashni shakllantirish.
5.
O`quvchilar tafakkurini o`rganish metodlari.
1. Kishining butun hayoti uning oldiga hamisha jiddiy va kechiktirib bo`lmaydigan vazifalar va
muammolarni qo`yadi. Bunday muammolarning, qiyinchiliklarning, tasodiflarning yuzaga
kelishi atrofimizdagi voqelikda hali juda ko`p no’malum, tushunib bo`lmaydigan kutilmagan,
yashirin narsalar borligidan dalolat beradi. Tafakkur shuning uchun ham zarurki, haet va faoliyat
davomida har bir individ narsalarning qandaydir yangi, ilgari ma’lum bo`lmagan xususiyatlariga
duch keladi. Tafakkur hamisha hali bilib olinmagan yangilikning ana shunday cheksiz chuqur
jihatlariga qaratilgan bo`ladi. Har bir odam tafakkur qilar ekan buning bilan shu paytgacha
qandaydir yangilikni, noma’lum narsani mustaqil ravishda qayd qiladi.
Tafakkur jiddiy ravishda yangilik qidirish va ochishga ijtimoiy jihatdan bogliq, aloqador psixik
jarayondir. Tafakkur amaliy faoliyat asosida hissiy bilimlardan paydo bo`ladi va hissiy bilim
chegarasidan ancha tashqariga chiqib ketadi. Tafakkur so`zi arabcha “fikr” so`zidan kelib
chiqqan bo`lib, o`ylash, muhokama, mushohada va fikr yuritish ma’nolarini bildiradi. Inson
borki u fikr yuritish qobiliyatiga ega. Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va
keyin tafakkurga o`tib ketishi mumkin. Biroq istagan tafakkur hatto eng rivojlangan tafakkur
ham hamisha hissiy bilim bilan, ya’ni sezgi, idrok va tafovutlar bilan bog`langan bo`ladi.
Tafakkur faoliyati o`zining butun materialining faqat bitta manbadan, ya’ni hissiy bilishdan
oladi. Tafakkur sezgilar va idrok qilish jarayonlari orqali tashqi olam bilan bevosita bog`lanadi
hamda shu tariqa olamni aks ettiradi. Bu aks ettirishning to`g`riligi amaliy faoliyat orqali tabiat
va jamiyatni o`zgartirish jarayonida uzluksiz tekshirilib turiladi. Tafakkur sezgi idrok va
tasavvurlarning bilish bilan bog`liq bo`lgan ishlarni davom ettiradi va rivojlantiradi hamda
ularning chegaralaridan tashqariga chiqib ketadi.
Tafakkurning til bilan uzviy, chambarchas bog`liqligi inson tafakkurining ijtimoiy, tarixiy
mohiyatini ochiq oydin namoyon qilib beradi. Bilim insoniyat tarixi davomida egallangan barcha
bilimlarning izchilligini zaruriy tarzda taqozo qiladi. Bilimlarning bu tarixiy vorisligi ularni qayd
qilish, mustahkamlash va esda saqlashda bir kishidan boshqasiga, avloddan - avlodga o`tkazish
yo`li bilan sodir bo`lishi mumkin. Kimning aqliy taraqqiyoti insoniyatining ijtimoiy-tarixiy
taraqqiyoti davomida hosil qilgan bilimlarni o`zlashtirish jarayonida muqarrar ravishda amalga
oshiriladi. Individning olamni bilish jarayoni ilmiy bilimlarni tarixiy taraqqiyoti bilan yuzaga
kelgan, bevosita ifodalangan, buning natijalarini har bir individ ta’lim olish davomida
o`zlashtiradi, bu esa kishining insoniyat bilan munosabatini aynan o`zidir. Tafakkur faoliyati
insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida bilimlarni o`zlashtirish uchun ham va mutlaqo yangi
bilimlarni egallash dastavval olimlar tomonidan kashf etilishi uchun ham zarur asos bo`lib
qoladi.
Dunyoni bilish faoliyati asosan ikki yo`ldan borish mumkin. Bevosita yo`l bilan narsa va
hodisalarni ayrim xossalarini yaxlitligicha his etamiz, shuningdek ilgari sezib, idrok qilgan
narsalarni ko`z oldimizga yaqqol tasavvur qilib bilib olamiz. Bu bevosita hissiy bilishdir.
Dunyoni hissiy bilishdan tasavvur orqali bevosita bilishga o`tiladi. Narsa va hodisalar o`rtasidagi
munosabat, hamda bog`lanish qonuniyatlarini biz hissiy yo`l bilan bilmay, faqat bevosita yo`l
bilan tafakkur orqali to`liq va chuqur bilib olamiz. Masalan, allaqanday bir tanaga tegib turgan
qo`ldan kelayotgan harakat sezgisi ana shu tananing harorat holatini bir xilda xarakterlab bera
olmaydi. Mana shu harorat sezgisi birinchidan mazkur narsaning issiqlik holati bilan, ya’ni
qo`lni issiq yoki sovuq narsaga tekkazib turganligicha bog`liq ravishda boshlanadi. Tafakkur
tufayli yuqorida ko`rsatilgan har ikki o`zaro bog`lanish holatini bir-biridan ajratish mumkin.
Tafakkur jarayon sifatida psixologik jihatdan tadqiq qilish unday yo bunday bilish natijalarini
hosil bo`lishiga olib keladigan ichki, yashirin sabablarni o`rganish demakdir. Tafakkurning
bunday natijalari, mahsulotlari masalan, quyidagi omillardir: mazkur o`quvchi masalani echdimi
eki echmadimi, o`quvchida masalani echish g`oyasi, rejasi taxminiy yuzaga keladimi yoki
kelmaydimi, o`quvchida yangi tushunchalar yoki boshqa shu kabilar tarkib topadimi yoki tarkib
topmaydimi. Psixologik fani mana shu faktlarni hammasini ichki, ya’ni fikrlash jarayoni
jihatidan ochishga harakat qiladi. Buning bilan psixologiya psixik hodisa voqealarni faqat
tasvirlab va ifodalab berish bilan cheklanmay, balki ularning qonuniyatlarini ko`rsatib beradi.
Bunda psixologiya fani determinizm ya’ni sababiy bog`lanish printsipiga asoslanadi: tashqi
sabablar ichki sharoit orqali amalga oshadi.
Kishining tafakkur faoliyati uchun uning faqat hissiy bilishi bilan o`zaro bog`liqligigina muhim
ahamiyatga ega bo`lib qolmay, balki til bilan, nutq o`zaro bog`liqligi ham muhim ahamiyatga
egadir. Bunda inson psixikasi bilan hayvonlar psixikasi o`rtasidagi printsipial farqlardan biri
namayon bo`ladi. Hayvonlarning elimentar, juda sodda tafakkuri hamma vaqt fakat ayoniy
harakat tafakkurligicha qoladi. Nutq va tafakkur chambarchas bog`langandir. Odam nutq
bo`lmasa, til vositalari bo`lmasa, fikr qila olmaydi. Nutq fikrlash qurolidir. Tafakkur bo`lmasa
nutq ham, til ham ham bo`lishi mumkin emas. Nutq bo`lmasa, tafakkur ham bo`lmaydi, til
materiali bo`lmasa fikrni ifodalab berib bo`lmaydi. Faqat til yordami bilangina odamlar bir-
biriga o`z fikrini ayta oladilar. Kishilik jamiyatida fikr almashinuv uchun avvalo bu fikrlar
odamlarning ongida mustahkamlanishi zarur, shunda ham til bo`lishi albatta shart. Inson
tafakkuri ham tarixiy taraqqiyot jarayonida, til yordami bilan bo`ladigan nutq aloqalarida o`sdi,
tafakkur mantiqiy formalari ishlab chiqildi. Har bir kishining tafakkuri uning butun umri
davomida til yordami bilan bo`ladigan nutq aloqalari jarayonida o`sib boradi. Tafakkurning
taraqqiet tarixida tilning roli qanchalik katta bo`lsa, tilning taraqqiyot tarixida ham tafakkurning
roli shunchalik kattadir. Grammatika qonunlari, formalari va qoidalarini tuzishda ham ularning
takomillashib borishida tafakkur ayniqsa katta ahamiyatga ega. Har bir kishidagi tafakkurning
o`sishi shu kishi nutqining o`sishi bilan barobar bo`lganidek, shu kishi nutqining o`sishi ham
undagi tafakkurning o`sishiga bog`liq bo`ladi. Shunday qilib tafakkur bilan nutq turli
hodisalardir, lekin ayni vaqtda bu ikki hodisa bir biri bilan chambarchas bog`langan, bir birini
taqoza qiluvchi va bir biridan tashqarida o`sa olmaydigan hodisadir.
2. Psixologiya fanida tafakkurning quyidagi turlari ajratiladi.
1. Ko`rgazmali harakat.
2. Ko`rgazmali-obrazli.
3. Mavhum (nazariy) tafakkur.
Tarixiy taraqqiyot davomida odamlar o`z oldilarida turgan masalalarni dastlab amaliy yordam
nuqtaiy nazaridan echganlar, keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chiqadi. Amaliy va
nazariy faoliyat o`zaro chambarchas bog`langandir. Har bir bolaning psixik tarbiya davrida
amaliy faoliyat asos qilib olinadi. Bog`chagacha yosh davrida (3 yoshgacha) asosan ko`rgazmali
harakat tafakkur bo`ladi. Ko`rgazmali - obrazli tafakkur sodda formada ko`pincha bog`cha
yoshidagi bolalarda, 4-7 yoshgacha bo`lgan bolalarda paydo bo`ladi. Bu yoshdagi bolalarda
tafakkurning amaliy harakatlar bilan aloqasi garchi saqlanib qolsa ham, lekin bu aloqa
avvalgidek to`g`ri mustahkam bo`lmaydi. Bolalar amaliy va ko`rgazmali hissiy tajribalari
asosida ularning maktab yoshidagi davrlarida avval sodda shakldagi mavhum tafakkur, ya’ni
mavhum tushunchalar shaklidagi tafakkur rivojlanadi. Tafakkur bu erda faqat amaliy harakatlar
tarzida va ko`rgazmali obraz shaklida emas, balki avval mavhum tushunchalar va muhokamalar
shaklida bo`ladi. Maktab o`quvchilarining to`g`ri fanlar-matematika, fizika, tarix asoslarini
o`zlashtirishlari davomida tushunchalarni egallashlari ularninig aqliy taraqqiyotlari uchun katta
ahamiyatga egadir. O`quvchilarda tushunchalarning taraqqiy etish jarayonida ko`rgazmalilikning
ikki tomonlama rol’ o`ynaydi. Bir tomondan ko`rgazmali tushunchalarning taraqqiyot etishini
engillashtiradi. Bola tafakkur taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida hissiy ko`rgazmali konkret
material bilan ishlash engil bo`ladi. Masalan, ko`pgina tarixiy tushunchalar tegishli ko`rgazmali
tasvirlar, kartinalar, rasmlar va boshqa shu kabilar asosida ancha mustahkam o`zlashtiriladi. Har
qanday fikr yuritish faoliyatining bu boshlang`ich va dastlabki shakllari mavhum tafakkur bilan
birga hamda uning ta’siri ostida rivojlanib, ilgaridek o`zgarib va takomillashib boradi.
Bolalardagina emas, balki katta yoshdagilarda ham fikr yuritish faoliyatining bu boshlang`ich va
dastlabki shakllari va hamma turlari doim rivojlanib boradi. Tafakkurning yo`nalishiga qarab
nazariy va amaliy tafakkur turlari ajratiladi. Hodisalarni izohlashga qaratilgan tafakkur nazariy
tafakkur deb ataladi. Biror narsani izohlab berish no’malum narsani ma’lum qilish demakdir.
Turli ayrim tushunchalar o`rtasida bog`lanishlarni va munosabatlarni ochib berish hamda shu
bog`lanishlarni muhokamalarda izohlab berish kerak bo`ladi. Izohlab berish izohlanayotgan
hodisaning maqsadini, uning nima uchun mavjudligi, uning ahamiyatini va vazifasini ko`rsatib
berish demakdir. Izohlovchi tafakkur jarayonida bir qancha savollarga, masalan: “Buning o`zi
nima”, ”Nega”, ”Nima sababdan”, ”Nima uchun” degan va shu kabi savollarga javob beriladi.
Masalan: “gul - o`simlikdir”, “Psixologiya-fandir”. 73 va 11-1 mikdorlari bir-biriga teng. Mana
shu misollarning hammasida biz hodisalar o`rtasidagi bog`lanishlar va munosabatni qayd
qilamiz, izohlaymiz. Nazariy tafakkur ayni vaqtda abstrakt tafakkur hamdir. Masalan, hamma
jismlar qizdirilganda kengayadi. Har qanday fanni o`zlashtiramiz degan muhokamalar ham
nazariy, ham abstrakt tafakkurdir. Nazariy tafakkurda voqelikda mavjud bo`lgan umumiy muhim
bog`lanishlar va munosabatlar aks etadi. Shu tufayli biz u yoki bu xil ayrim hodisalarning
kelishini (masalan, quyosh va oy tutilgan) vaqtni oldindan ko`rish imkoniyatiga ega bo`lamiz.
Nazariy tafakkur oldindan ko`rish imkoniyatini beradigan umumlashtirilgan tafakkurdir. Tevarak
atrofdagi voqelikni o`zgartirish yo`li bilan o`zimizga kerakli real narsalarni va hodisalarni
olishga yoki yaratishga qaratilgan tafakkur amaliy tafakkur deb ataladi. Amaliy tafakkur
jarayonlari bir qancha savollar berishda masalan: qo`yilgan maqsadga erishmoq uchun “nima
qilish kerak?”, ”qanday qilish kerak?” va hokazo kabi savollar bilan boshlanadi. Amaliy
tafakkurning shundan so`nggi jarayonni ish harakatlarda yoki qo`yilgan savollarga javob
beruvchi ish harakatlarni tasavvur qilishda, o`ylashda davom etadi. Nazariy tafakkur kabi amaliy
tafakkur ham muhokamalarda, ob’ektlarda biror belgilarning, bog`lanishlarning,
qonuniyatlarning borlig`i qat’iy tasdiqlanadi yoki inkor etiladi. Amaliy muhokamalarda
odamning ob’ektlarga muayyan maqsadda ta’sir ko`rsatish yo`li bilan shu ob’ektlarni
o`zgartirish mumkinligi qa’tiy qilib aytiladi yoki rad etiladi. Amaliy tafakkur odamning xayol
qilishi va o`z mo`ljallagandek harakat qilishi, irodasi bilan chambarchas bog`langan. Nazariy
tafakkur bilan amaliy tafakkurning birligi shu narsada ifodalanadiki, bilish va praktika
jarayonida ularning ahamiyati bir-biridan qolishmaydi. Insonning amaliy tafakkurini o`zida
namoyon qiluvchi muayyan maqsadga yo`naltirilgan faoliyati ham avval nazariy bilimlarga ega
bo`lishni talab qiladi. Shunday qilib, praktikada atrofimizdagi voqelikni o`zgartirishi vositasidir,
shuningdek, bilish usuli va haqiqatning mezonidir. Har xil odamlarda tafakkurning individual
xususiyatlarini eng avvalo ularda fikrlash faoliyatining har-xil va o`zaro bir-birini to`ldiruvchi
turlari hamda shakllari turlicha nisbatda tarkib topgani uchun yuzaga keladi. Tafakkurning
individual xususiyatlariga bilish faoliyatining mustaqqillik, epchillik fikrining tezligi kabi
boshqa sifatlar ham kiradi.
Tafakkur jarayonining quyidagi fikrlash operatsiyalari mavjud.
1. ANALIZ-yunoncha parchalash, bo`lish, tahlil qilish narsa va hodisalarni fikran tarkibiy
qismlarga ajratishdan iborat aqliy jarayon. Masalan: psixologiyada ong hodisasi analiz qilinar
ekan, u aql iroda, hissiyot deb uch qismga ajiratiladi. Biror o`simlikni o`rganishda uning
qismlarini ildizi, tanasi, shohi, bargi, guli, mevasi va hokazolarni qismlarga bo`lib o`rganiladi.
2. SINTEZ-yunoncha qo`shish, birlashtirish, narsa va hodisalarning tarkibiy qismlari va sifat
xususiyatlarini fikran yoki amaliy ravishda bir butun qilib qo`yishdan iborat aqliy jarayondir.
Masalan: narsa hodisalarning muhim belgilari qo`shilishidan yaxlit bir tushuncha hosil bo`ladi.
Harflardan bo`g`inlar, bo`g`inlardan so`zlar, so`zlardan gap, gapdan nutq hosil bo`ladi.
3. TAQQOSLASH-narsa va hodisalarni bir-bir solishtirish, ular o`rtasidagi o`xshashlik, farq,
tenglik va qarama - qarshiliklarni topishdir. Taqqoslash tafakkur jarayonlarida muhim ahamiyat
kasb etadi. Taqqoslash har qanday tushunish va har qanday fikrlashning negizidir, dunyodagi
hamma narsalarni bir-biri bilan taqqoslamasdan bila olmaymiz.
4. UMUMLASHTIRISH-tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning o`xshash, muhim
belgilarni shu narsalar to`g`risida bitta tushuncha bo`lib fikran birlashtirish: Masalan piyoz,
kartoshka, karam, sabzi kabilarga xos belgilar “sabzavot” tushunchasi bilan umumlashtiriladi.
5. ABSTRAKTSIYALASH-umumiy va mavhum tushunchalar yordamida paydo bo`ladigan
tafakkur jarayoni. Buyumlarning bir qancha xossalaridan fikran chalg`ish va qaysidir bitta
o`zimiz uchun kerakligini ajratib olish abstratsiya deyiladi: Masalan rang, kuch, abstrakat
tushunchalardan mosini ajratib olishimiz.
6. KONKRETLASHTIRISH-bevosita idrok yoki tasavvur qilinayotgan narsa yoki hodisalar
haqidagi, ya’ni aniq obrazlarga asoslangan tafakkur jarayondir. Analiz va sintez, umuman
tafakkur faoliyati boshqa bir qanday faoliyat kabi hamma vaqt shaxsning qandaydir ehtiyojlariga
asoslanadi. Agar ehtiyojlar bo`lmasa hech qanday faoliyat ham bo`lmaydi. Psixologiyada
tadqiqot qilinayotgan tafakkur motivlari ikki turli bo`ladi. 1) o`ziga xos bilish motivlari. 2)
o`ziga xos bo`lmagan motivlar. Birinchi holda tafakkur faoliyatiga undovchi va uni harakatga
keltiruvchi kuchlar bilan ehtiyojlari namoyon bo`ladigan qiziqish va motivlar. Ikkinchi holda
tafakkur sof bilish bilan bog`liq bo`lgan qiziqishlar ta’sirida emas, balki ozmi-ko`pmi tashqi
sabablar ta’sirida boshlanadi. Kishi u yoki bu ehtiyojlar ta’siri bilan fikr yurita boshlaydi va
uning fikr yuritish faoliyati davomida tobora chuqur hamda kuchli bilish ehtiyojlari paydo
bo`ladi va taraqqiy etadi.
Tafakkurning mantiqiy formasi tabiat va jamiyatni bilish hamda o`zgartirishning ijtimoiy-tarixiy
taraqqiyoti jarayonida ilmiy bilishlar hosil bo`ladi, rivojlantiriladi va sistemaga solinadi.
Bilishning mashhur tarixiy taraqqiyoti va buning natijasida hosil bo`ladigan bilimlar sistemasi
bilan nazariyasi, ya’ni falsafaning bir qismi bo`lgan genoseologiya va logika predmetini tashkil
etadi. Bilish nazariyasi falsafiy predmeti bo`lib, butun bilish faoliyatining eng umumiy
qonunlarini o`rganadi. Logika tafakkurining mantiqiy shakllarini tushunchalarini, hukmlari va
xulosalarini o`rganadi. Biror narsa haqida o`ylayotganimizda hamisha tushunchalarga asoslanib
ish ko`ramiz. Tushuncha narsa yoki hodisa haqida fikr bo`lib, o`sha narsa yoxud hodisaning
umumiy ayni vaqtda muhim xususiyatlarini aks ettiradi. Tushunchalarning mazmuni hukmlarda
ochiladi. Hukm voqelikdagi narsa va hodisalar o`rtasidagi yoki ularning xususiyatlari va belgilari
o`rtasidagi bog`lanishlarni aks ettirilishi demakdir. Masalan: er quyosh atrofida aylanadi.
Hukmlar umumiy, juz’iy va yakka yolg`iz bo`ladi. Umumiy hukmlarda mazkur guruhdagi yoki
sinfdagi hamma narsalar to`g`risida nimadir tasdiqlanadi yoki inkor etiladi. Masalan: 8-chi
auditoriyadagi talabalarning hammasi 1-kurs talabalaridir. Juz’iy hukmlarda tasdiqlash yoki
inkor qilish hamma narsaga tegishli bo`lmaydi, balkim ayrim narsalarga tegishli bo`ladi.
Masalan: ba’zi talabalar a’lochilardir. Yakka yolg`iz hukmlarda 1-ta narsaga tegishli bo`ladi.
Masalan: bu talaba darsni yomon tayyorlagan. Bir va bir necha hukmlardan yangi hukm
chiqariladigan tafakkur formasi xulosa chiqarish deb ataladi. Xulosa chiqarish, mulohaza yuritish
bularning hammasi voqelikni bevosita bilimning asosiy shaklidir. Masalan: ”hamma slanetslar
yoqilg`idir”, “mazkur jism slanetsdir“ ikkinchi hukm. Demak mazkur jism yoqilg`idir. Boshqa
jismlarni keltirib chiqaradigan asosiy hukmlar xulosa chiqarishning asoslari deb ataladi.
Xulosalarning mantiqiyligi, mantiqiy tafakkurning xarakterli xususiyatlaridir. Psixologiya
individning tafakkur jarayonining o`rganadi, ya’ni u yoki bu fikrning qanday paydo bo`lishi va
rivojlanishini tadqiq qiladi. Shunday qilib logikaning predmeti-tafakkur jarayonida paydo
bo`ladigan bilish mahsulotlari bilish natijalarining o`zaro nisbatidan iboratdir. Psixologiya esa
logika talablarini qondiradigan bilish natijalariga olib keluvchi fikrlash jarayonining
qonuniyatlarini o`rganadi: logika ko`proq fikrlash faoliyatining natijalarini, psixologiya esa
fikrlash qobiliyatining jarayon sifatida o`rganadi. Boshqalar tomonidan aytilgan biror voqea yoki
fikrning mohiyatini tushunish odam fikrlash faoliyatining maqsadlaridan biri hisoblanadi.
Tushunish uchun bilimlar, ilgari orttirilgan tajriba g`oyat katta ahamiyatga ega. Tafakkur
maqsadga yo`naltirilganlik xarakteriga egadir. Qachonki hayot va amaliyot jarayonida kishi
oldida yangi maqsad, yangi muammo, yangicha vaziyat va yangi faoliyat sharoitlari paydo
bo`lsa, unda tafakkur qilishga zaruriyat tug`iladi. Masalan: Vrach qandaydir yangi, shu
paytgacha ma’lum bo`lmagan kasallikka duch kelib, davolashning yangi metodlarini topib,
undan foydalanishga intilganda ana shunday bo`ladi. Tafakkur faqat shunday sharoitlarda zarur
bo`ladiki, yangi maqsadlar tug`ilib, bu maqsadlarga erishish uchun faoliyatning eski, avvalgi
vosita va usullari etishmay qoladi. Bunday vaziyatlar muammoli vaziyat deb yuritiladi. Tafakkur
yangilikni izlash va echish demakdir, muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarurdir.
Muammoli vaziyatda kishi faoliyat davomida ko`pincha kutilmaganda qandaydir, tushunib
bo`lmaydigan narsaga, noma’lum tashvishli narsalarga duch kelib qoladi. Masala muammoli
vaziyatdan kelib chiqadi, vaziyat bilan mahkam bog`liq bo`ladi, lekin vaziyatdan farq qiladi.
Muammoli vaziyat ancha xira hali ko`p jihatdan aniq bo`lmagan va kam anglanilgan
taassurotlardir. Muammoli vaziyatdan tafakkur jarayoni boshlanib ketadi. Tafakkur ana shu
muammoli vaziyatning o`zini tahlil qilishdan boshlanadi. Muammoli vaziyatni tahlil qilish
natijasida sof ma’nodagi muammo paydo bo`ladi. Masalaning yuzaga kelishi muammoli
vaziyatdan farq qilib, garchi oldindan bo`lsa ham berilgan (ma’lum) va noma’lum narsalarni
taxminan bo`laklarga bo`lishga ulgirildi degan ma’noni anglatadi. Masalani echish davomida
tafakkur jarayon sifatida ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Tafakkur jarayonida ob’ekt tobora
yaqindan yangi aloqalarga kirishadi va ana shu tufayli yangi tushunchalarda qayd qilinayotgan
o`zining yangidan-yangi xususiyatlari va sifatlari bilan namoyon bo`ladi. Tafakkur va masala
echish o`zaro bir - biri bilan mahkam bog`langandir. Masalani echish faqat tafakkur yordami
bilan amalga oshiriladi. Tafakkur yangi muammolarni namoyon qilish va anglash uchun ham
zarurdir.
Tafakkurning mustaqilligi dastavval yangi maqsadda, yangi muammoni ko`ra bilish va ko`ya
bilishda, undan so`ng esa ularni o`z kuchi bilan echa bilishga namoyon bo`ladi. Tafakkurning
ijodiy xarakteri xuddi mana shunday mustaqillikda yorqin ifodalanadi. Tafakkurning
o`zgaruvchanligi shundan iboratki, masalani echishni boshida belgilagan yo`li, asta-sekin yuzaga
chiqadigan va avvaldan hisobga olib bo`lmagan muammo shartlarini qanoatlantirmasa, ana shu
yo`lni o`zgartira olishdan iboratdir. Fikrning tezligi asosan shunday hollarda kerak bo`ladiki,
ba’zan kishida biror qarorni juda qiska muddat ichida qabul qilish talab qilinadi. Har qanday
tafakkurning eng muhim belgisi ayrim individual xususiyatlardan qat’iy nazar muhim tomonlarni
ajratib, mustaqil ravishda tabora yangi umumlashtirishlarga kela bilishdan iboratdir.
3. Analiz va sintez, umuman tafakkur faoliyati boshqa har qanday faoliyat kabi hamma vaqt
shaxsning qandaydir ehtiyojlarga asoslanadi. Psixologiyada tadqiqot qilinayotgan tafakkur
motivlari 2 turli bo`ladi:
1. O`ziga xos bilish motivlari.
2. O`ziga xos bo`lmagan motivlar
Birinchi holda tafakkur faoliyatiga undovchi va uni harakatga keltiruvchi kuchlar bilish
ehtiyojlari namayon bo`ladigan qiziqish va motivlar. Ikkinchi holda tafakkur sof bilish bilan
bog`liq bo`lgan qiziqishlar ta’sirida emas, balki ozmi ko`pmi tashqi sabablar ta’sirida boshlanadi.
Kishi u yoki bu ehtiyojlar ta’siri bilan fikr yurita boshlaydi va uning fikr yuritish faoliyati
davomida taboro chuqur hamda kuchli bilish ehtiyojlari paydo bo`ladi va taraqqiyot etadi.
4. Mustaqil fikrlash shaxsning shunday qobiliyatiki, u tufayli odam narsa va hodisalar xususida
o`z qarashi va echimlariga ega bo`ladi. Mustaqil fikr insonning narsa va hodisalar, jamiyatda
ro`y berayotgan hodisalarning mohiyati xususida o`z qarashlari bo`lishini taqozo etadi, uning
bilish va anglash imkoniyatlari chegarasini kengaytiradi.
Tafakkur reproduktiv va ijodiy bo`lish mumkin.
| 