namoyon bo’lishida o’z ifodasini topadi. Odatda tafakkurning individual xususiyat-lari,
sifatlariga bilish faoliyatining mazmundorligi, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning
kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlar kiritiladi. [2]
Tafakkur mazmundorligi deganda insoning tevarak-atrofdagi moddiy voqelik to’g’risida
ongda qay
miqdorda, ko’lamda mulohazalar, muhokamalar, fikrlar, muammolar, tushunchalar
joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab o’tilgan xarakterdagi g’oyalar to’lib toshsa,
shunchalik tafakkur mazmundor bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda
tafakkurning
mazmundorligi bilan tafovutlanadi.
Tafakkurning chuqurligi deganimizda moddiy dunyodagi narsa-hodisalarning asosiy
qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari ularning o’zaro bog’lanishlari, munosabatlari,
tafakkurimizda to’liq aks etganligini tushunishimiz kerak. Tafakkur arsenalida
joylashgan
narsalarning qay yo’sinda sistemalashganligiga qarab to’g’ri va ratsional yo’l nazarda tutiladi, u
yoki bu shaxsning tafakkur chuqurligi to’g’risida qat’iy bir qarorga kelish mumkin.
Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bilan muntazam
aloqada bo’ladi. Insonlardagi narsa va hodisalarning eng muhim belgi, xususiyatlarini o’zida
mujassamlashtirgan o’tmish yuzasidan, hozirgi davr haqida,
shuningdek, kelajak to’g’risida
mulohazalar, muammolar va tushunchalarni qamrab olgan tafakkur
keng tafakkur deyiladi. Fikr
doirasi keng bilim saviyasi yuqori serg’oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql zakovatli, bilimdon
yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-zakovati, bilimdonligi
mulohazadorligi uning tafakkurining kengligidan dalolat beradi.[1]
Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil tafakkurga
ajratiladi.
Tafakkurni mustaqilligi deganda kishining shaxsiy tashabbusi bilan o’z oldiga aniq
maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy
va ilmiy xarakterdagi faraz,
gipoteza qilish, natijani ko’z oldiga keltira olishi, qo’yilgan vazifani hech kimning ko’magisiz,
ko’rsatmasisiz o’zining aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda
hal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak.
Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va tanqidiyligida namoyon
bo’ladi.
Aqlning sertashabbusligi deganda insonning o’z oldiga yangi muammo, aniq maqsad
va konkret vazifalar qo’yishni, ana shularning barchasini amalga oshirishda,
nihoyasiga
etkazishda echimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi,
ularga taaalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon
bo’lishini nazarda tutamiz.
Aqlning pishiqligi vazifalarni tez echishda, echish paytida yangi usul
va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan eski yo’l hamda usullardan forig’
bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi.
O’zining o’zgalarning mulohazalarini, bu mulohazalarning chin yoki chin emasligini tekshira
bilishda va namoyon bo’lgan mulohazalarga, muhokamalarga, muammoli vaziyatga baho bera
bilishda aqlning tanqidiyligi muhim rol o’ynaydi. Tafakkurning tanqidiyligi ob’ektiv va
sub’ektiv ravishda ifodalanishi mumkin.
Mazkur sifat insonni baholash, o’z-o’zini baholash kabi
tafakkurning individual xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik
oqilona, muhim belgilarga, muammo mohiyatining to’g’ri ochilishiga, ba’zan etalonga asoslanib
amalga oshsa, unday tanqidiylik ob’ektiv tanqidiylik deb ataladi. Mabodo tafakkurning
tanqidiyligi sub’ektiv xatolarga, umuman sub’ektivizmga og’ib ketsa, bunday holda sub’ektiv
tanqidiylik deyiladi. Sub’ektiv tanqidiylik salbiy oqibatlarga olib keladi,
shuningdek insonlar
o’rtasida anglashilmovchilik g’ovini vujudga keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda
ziddiyat paydo bo’ladi. Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona ratsional tarzda vujudga kelsa,
unda shaxs muhim sifat bilan boyiydi deb atash mumkin.[2]
Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor usul va vositalarga
tayangan holda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan amalga oshirilishi jarayonida bir oz
ishtirok etgan tafakkur nomustaqil deb ataladi. Nomustaqil tafakkurli kishilar tayyor mahsulotlar
quliga aylanadilar, o’sishdan orqada qolish xavfi tug’iladi. Natijada aql-zakovatli inson bo’lish
o’rniga, kaltabin, aqldan erinchoq, behafsala odam bo’lib voyaga etadi. Demak, tafakkurning
nomustaqillik illati rivojlanishiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya rolini bajarishi
ehtimoldan xoli emas.
Fikrning mustaqilligi uning mahsuldorligi bilan uzviy bog’langan. Agar inson tomonidan
muayyan vaqt ichida ma’lum soha uchun qimmatli va yangi fikrlar, g’oyalar, tavsifnomalar
yaratilgan hamda nazariy va amaliy vazifalar hal qilingan bo’lsa, bunday kishining
tafakkuri
sermahsul tafakkur deb ataladi. Demak, vaqt oralig’ida bajarilgan ish ko’lami va
sifatiga oqilona baho berish tafakkur mahsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi.
