kuch bo‘lib, g‘ayratni oshiradi va bu holat
stenik hislar deb ataladi.
Boshqa bir hollarda emotsiyalar (
astenik deb atalmish emotsiyalar)
faollikning sustligi yoki loqaydligi bilan
ajralib turadi, his-tuyg‘ular-
ning boshdan kechirilishi kishini bo‘shashtirib yuboradi.
Har qanday vaziyatda ham emotsional xatti-harakat, faoliyat
motivlari bo‘lishidan tashqari, ba’zida faoliyatni tashkil qiluvchi, goho
uni izdan chiqaruvchi omilga ham aylanishi mumkin. Emotsional
holatlar yo haddan tashqari kuchaysa yoki susaysa, xullas, me’yori,
maromi izdan chiqsa, u holda shaxs faoliyati maqsadga yo‘nalishini
yo‘qotadi, buning natijasida obyektlar noto‘g‘ri
aks ettiriladi, ular
xolisona talqin qilinmaydi, baholashda mantiqiy nuqsonlarga yo‘l
qo‘yiladi.
Affektlar (emotsional portlashlar) deb kishini tez chulg‘ab oladi-
gan va shiddat bilan o‘tib ketadigan jarayonlarga aytiladi. Ular ong-
ning anchagina darajada o‘zgarganligi, xatti-harakatlarni nazorat
qilishning buzilganligi, odamning o‘zini o‘zi idrok qila olmasligi,
shuningdek uning butun hayoti va faoliyati o‘zgarib qolganligi bilan
ajralib turadi. Affektlar birdaniga katta
kuch sarf qilinishiga sabab
bo‘lganligi uchun ham qisqa muddatli bo‘ladi. Agar oddiy hissiyot
faqat ruhiy hayajonlanishni ifoda etsa, u holda affekt buhrondir.
Emotsional portlash ro‘y bergan taqdirda, uning keyingi bosqich-
larida kishi o‘zini tuta olmasdan qoladi, qilayotgan ishining oqibatini
o‘ylamaydi va aql-hushini yo‘qotib qo‘yadi. Tormozlanish miyaning
qobig‘ini egallab
oladi va kishining tajribasi, uning madaniy va
ma’naviy negizlari mustahkamlangan muvaqqat bog‘lanishlarning
tarkib topgan tizimini ishlatmay qo‘yadi.
Affektiv portlashdan keyin holdan toyish, majolsizlik, barcha
narsalarga befarqlik bilan munosabatda bo‘lish, harakatsizlik, ba’zan
esa mudroq bosish boshlanadi. Psixologiyada «telbalarcha» ishq-
muhabbat hissining affektiv tarzda kechishi atroflicha o‘rganilgan va
badiiy adabiyotda esa yana ham yaxshiroq tasvirlangan.
Affekt holati boshlanganda shaxs insoniy qadriyatlarning barcha-
sidan uzoqlashib, o‘z hissiyotining oqibati to‘g‘risida o‘ylamaydi,
hatto tana o‘zgarishlari, ifodali harakatlar unga bo‘ysunmay qoladi.
Kuchli zo‘riqish
natijasida mayda, kuchsiz harakatlar barham topadi.
Tormozlanish miya yarim sharlari po‘stini to‘liq egallay boshlaydi,
qo‘zg‘alish po‘stloqosti asab tugunchalarida, oraliq miyada avj oladi,
69
xolos. Buning natijasida shaxs o‘zida emotsional kechinma (dahshat,
g‘azab, nafratlanish, umidsizlik va hokazolar)ga nisbatan kuchli
xohish sezadi.
Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs
o‘zini tutishni, o‘zini qo‘lga olishni uddalay
olish qurbiyatiga ega
bo‘ladi. Keyingi bosqichlarda irodaviy nazorat yo‘qoladi, irodasiz
harakatlar amalga oshiriladi, xatti-harakatlar o‘ylanmasdan qilinadi.
Affektiv holatlar mas’uliyatsizlik, axloqsizlik, mastlik alomatida sodir
bo‘ladi, lekin shaxs har bir xatti-harakati uchun javobgardir, chunki u
aql-zakovatli insondir.
Affektlar o‘tib bo‘lganidan keyin shaxsning ruhiyatida osoy-
ishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba’zi
hollarda holsizlanish,
jamiki narsaga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollikning barham
topishi, hatto uyquga moyillik yuzaga keladi.
