21
foydalanadilar: oila, uy, ona shahar, tabiat, fasllar, bayramlar va boshqalar. Yosh
rassomlar ijodidagi eng sevimli mavzulardan biri bu hayvonlarni chizishdir.
Hayvonlar dunyosi bola uchun juda qiziq. Hayvonlar harakat qiladi, xarakterga ega,
o’ziga xos xulq-atvorga ega va shu munosabat bilan bolalarda kognitiv qiziqishni,
faol idrokni va yorqin hissiy munosabatni uyg’otadi. Bolalikdan hayvonga mehr
uyg’otish, bolaning e’tiborini hayvonning go’zalligiga,
uning foydaliligiga,
bolalarga onalik g’amxo’rligiga, har qanday yaxshi munosabatga javob beradigan
mehr tuyg’usiga qaratish kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalarni hayvoniy janr
bilan tanishtirish kognitiv (hayvonlarning tashqi ko’rinishi, odatlari va xatti-
harakatlari, ularning xarakteri) va tarbiyaviy vazifalarni (hayvonot dunyosiga
muhabbat va ehtiyotkorlik, sezgir munosabat, tabiatni himoya qilish, asrash istagi)
hal qilishga imkon beradi. Hayvonot dunyosiga estetik munosabatni shakllantirish
ekologik tarbiya darslarida uy va yovvoyi
hayvonlar bilan uchrashganda, tirik
narsalarni kuzatishda va boshqa tadbirlarda ham amalga oshiriladi. Natijada, bolalar
o’z ishlarida ifodalashga intiladigan turli taassurotlarni to’playdilar. Bunda ularga
yordam berish vizual faoliyatni o’rgatish imkonini beradi. Bolaning vizual faoliyati
asta-sekin badiiy va ijodiy xususiyatga ega bo’ladi. Badiiy-ijodiy faoliyat mahsuli
ifodali obrazdir. Chizma yaratishda bola tasviriy harakatlarni qo’llaydi, ularni
tasvirlangan tasvirni tasvirlash orqali boshqaradi va ularni to’g’ri yoki noto’g’ri deb
baholaydi. Chizma chizishga qaratilgan qo’l harakati chizish jarayonining o’zi
tomonidan tug’ilmaydi. Bolalarga chizishni o’rgatish kerak. Turli yosh guruhlarida
bolalarni chizishga o’rgatish bo’yicha darslarning mazmunini ko’rib chiqing. Har
bir yoshda bola rasm chizishning yangi usullarini o’rganadi. Hayvonlar tasvirini
o’rgatish jarayoni uzoq davom etadi, uni ikki yo’nalishga bo’lish mumkin:
bolalarning hayvonlar haqidagi bilimlarini rivojlantirish bo’yicha tadbirlarni amalga
oshirish va hayvonlar tasvirini o’rgatish. Bolalarning hayvonlar haqidagi bilimlarini,
maktabgacha
yoshdagi
bolalarning
tabiatga
nisbatan
kompetentsiyasini
rivojlantirish bo’yicha tadbirlarni amalga oshirish turli faoliyat turlarida rivojlanadi:
‘Dunyoni bilish’, ‘Gapni o’rganish’ darslarida, mehnatda, dizaynda, o’simliklarni
parvarish qilishda. va hayvonlar, kuzatishlarda. Tabiat haqidagi hikoyalar, she’rlar,
22
hayvonlar
haqidagi ertaklar, sayrlar, ekskursiyalar paytidagi kuzatishlar mazmuni
uy va yovvoyi hayvonlarni tasvirlash, ularning xususiyatlarini oydinlashtirish uchun
boy material beradi. O’qituvchi tomonidan to’g’ri tashkil etilishi, kuzatish,
o’yinchoqlar,
rasmlar,
hayvon
tasvirlangan
illyustratsiyalarni
tekshirish,
hayvonning tuzilishi, tashqi ko’rinish xususiyatlari haqida
tasavvur hosil qilish
imkonini beradi. Maktabgacha yoshdagi yoshdagi xususiyatlar har qanday samarali
faoliyatni so’zlar, plastik harakatlar, o’yinlar va boshqalar bilan mustahkamlashni
talab qiladi. Busiz, bola uchun mo’ljallangan tasvirni ochish qiyin. Yoshi tufayli
bola osongina reenkarnatsiyalanadi, faol muloqot qiladi, qiziqish bilan o’yinga
qo’shiladi. O’yin bolalar faoliyatini tashkil etishda etakchi o’rinni egallaydi.
Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalar bilan mashg’ulotlar
didaktikdan rolli
o’yingacha turli yo’nalishdagi o’yinlar bilan to’ldirilishi kerak. Maktabgacha
yoshdagi bolalarning vizual faoliyatini rivojlantirishda so’z katta ahamiyatga ega.
Bu so’z nafaqat hayvonning tashqi ko’rinishini tasvirlash, balki u yashaydigan
sharoitlarda uning hayoti va xatti-harakatlarining xususiyatlarini tavsiflash uchun
ham zarurdir. Buning uchun darsda dramatizatsiya o’yinlari,
topishmoqlar
oqshomlari, ko’rgazmalar, jumladan ekskursiyalar tashkil etishdan keng foydalanish
mumkin; ma’lumot beruvchi hikoyalar va boshqalar. Chizish texnikasini bola
chizishni
o’rganishning
dastlabki
davrida
o’zlashtirishi
kerak,
shunda
chizmachilikni o’zlashtirishning keyingi bosqichlarida hal qilinishi kerak bo’lgan
murakkabroq vazifalarni bajarishda to’liq harakat erkinligiga ega bo’ladi. Keksa
maktabgacha yoshdagi bolalar hayvonni mustaqil ravishda tasvirlashlari, shakli,
rangi, tana qismlarining joylashishi, ularning o’lchamlari
va nisbatlarini tahlil
qilishlari, shuningdek, harakat va odatlarni modellashtirishlari mumkin. Bir to’rt
oyoqni tasvirlash usullarini o’zlashtirgan bolalar, har qanday hayvonni rasmlardagi,
o’yinchoqlardagi va hokazolardagi tasvirga ko’ra taqqoslash orqali tasvirlashlari
mumkin. Texnika tasvirni ifodali uzatish imkoniyatini cheklamaydi, bolalarga bir
xil
ishlash uslubini yuklamaydi, ularni tasvirni bir xilda echishga majburlamaydi.
Ish texnikasini, turli materiallarni o’zlashtirgan bolalar ularni o’zlariga xos tarzda
ishlatadilar, chizilgan hayvonlarning tasvirlarini ifodali ochib beradilar.
23
Hayvonlarni chizish juda murakkab va uzoq jarayon bo’lib, har bir yosh guruhida
o’ziga xos xususiyatlarga ega. Shunday qilib, birinchi yosh guruhdagi bolalar faqat
qalam yoki cho’tkani qanday qilib to’g’ri ushlab turishni va ular bilan to’g’ri
ishlashni, vertikal va gorizontal chiziqlarni, zarbalarni, yumaloq chiziqlarni
tasvirlashni
bilishlariga asoslanib, ular hali ham ishonchli hayvonni tasvirlay
olmaydilar.
