Adabiyotlar
1. Z.A.Raxmonqulova va boshqalar. Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar
xodimlarini o
ʻ
qitish bo
ʻ
yicha seminar modullari. Toshkent - 2010.
2. N.N.Azizxo
ʻ
jaeva “Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat”
O
ʻ
zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg
ʻ
armasi nashriyoti. Toshkent-2006.
MAKTAB TASVIRIY SAN’AT DARSLARIDA
O‘QUVCHILARNING KOMPOZITSION FIKRLASH
QOBILIYATLARINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI.
Mamurova Dilfuza Islamovna
Buxoro davlat Pedagogika instituti “Musiqa va
tasviriy san’at ” kafedrasi dotsenti
Bobomurodova Maftuna
Buxoro davlat Pedagogika instituti magistranti
Bugungi kunda jahonning qaysi bir rivojlangan mamlakatlarini
olmaylik, ta'lim sohasida, ayniqsa maktab yoshidan boshlab san'at,
xususan, tasviriy san’at haqidagi bilimlarini rivojlantirishga katta ahamiyat
berib kelinmoqda. Mamlakatimizda o‘rta ta'limning yana o‘n bir yillik
bo‘lishi va unda kasbga yo‘naltirish maqsadida o‘quv markazlarining
tashkil etilishi, shuningdek akademik litsey, kasb-hunar kollejlari, oliy
ta'lim muassasalarida tahsil olayotgan yoshlarning badiiy va estetik
tarbiyasiga katta e'tibor berilmoqda. Insoniyat ma’naviy madaniyatining
tarkibiy qismi san’atdir. U musiqa, teatr, kino, badiiy adabiyot,
xoreografiya, tasviriy va amaliy bezak san’ati kabi boshqa turlarini o‘z
ichiga oladi. San’atning har bir turi o‘z oldiga qo‘yilgan vazifalarni aks
ettirishda har xil vositalardan foydalanadi, masalan, adabiyot - so‘zdan,
musiqa - tovushlardan, tasviriy san’at - rang va chiziqlardan va hokazo.
Shu bilan birga, har bir san’at turi o‘z ichida yana xillarga va janrlarga
bo‘linadi. San’atni tushunish, uning kishilar hayotidagi rolini aniqlash
masalasi butun madaniyat tarixi davomida keskin bahs, tortishuvlarga
sabab bo‘lib kelgan. Tasviriy san’at inson ongiga tezda ta’sir etib, unda
ezgu hislar uyg‘otadigan, kishini ruhlantirib, ma’naviy olamini
225
boyitadigan san’at turiaridan biridir. Shu bilan birga, tasviriy san’at inson
shaxsining shakllanishiga va kamolatiga yordam beradigan tarbiyachi
hamdir. Bugungi kunda har bir shaxsni grafik bilimga ega bo‘lishi uning
o‘ziga ham, jamiyatga ham suvdek zarur. Shunga ko‘ra fransuz faylasufi
Didro, bundan qariyb 300 yillar avvaldanoq, - «Qaysi bir mamlakatda rasm
chizishni o‘qish-yozish kabi bilsalar edi, bu mamlakat barcha sohalarda har
qanday mamlakatni quvib yetadi va ortda qoldiradi» - degan edi.
Mamlakatimizda, shaxsan Prezident Sh.M.Mirziyoyev tomonidan uzluksiz
ta’lim tizimini isloh qilish, uni dunyo tajribalariga asoslangan xolda
takomillashtirish borasida talaygina amaliy islohatlar olib borilmoqda.
Xususan, uzluksiz ta’lim tizimining eng asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan o‘rta
umumta’lim maktablarining ishini rivojlantirish borasidagi ishlar
muhimdir.
Umumiy ta’lim maktablarida tasviriy san’at darslari estetik
tarbiyaning asosiy vositalaridan xisoblanib, o‘quvchilarni ma’naviy
barkamol etib tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. Tasviriy san’at
darslarida o‘quvchilar ilmiy bilim asoslarini egallaydilar, borliqni
o‘zlashtiradilar, bu esa ularni g‘oyaviy, aqliy, axloqiy, estetik jihatdan
tarbiyalashda samarali ta’sir ko‘rsatadi. Tasviriy san’at darslari tarkidida
bo‘lgan kompozitsiya, kompozitsion ko‘rish va kompozitsion fikrlash
qobiliyatlarini o‘rganish mavzulari, o‘quvchilarga kompozitsiyalar yasash
va bu jarayonda qo‘llaniladigan buyumlar, ashyolarni tanishtirish,
kompozitsion tuzilgan asarlarini yaratish jarayonini o‘rgatish va shu bilan
bir qatorda o‘quvchilarning badiiy-estetik ongini rivojlantirish maqsadida
olib boriladi. Tasviriy san’at kompozitsiyasi va ularni o‘rganish darslari
o‘quvchilarda
ma’naviy
dunyoqarashni,
g‘oyaviy
e’tiqodni
shakllantirishda aloxida ahamiyat kasb etadi. U fikrlash qobiliyatini,
ko‘rish xotirasini, ijodiy tasavvurni, badiiy didni, estetik hissiyotni
o‘stiradi. Tasviriy san’at kompozitsiyasi har bir turi o‘quvchilar ijodiy
qobiliyatining o‘sishiga, dunyoqarashining shakllanishiga yordam beradi,
ya’ni shaxsni har tomonlama kamol toptirishda o‘z hissasini qo‘shadi.
Hozirgi vaqtda maktablarimizning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarda
borliqni faqat ijodiy o‘zlashtirishga bo‘lgan ehtiyoj va qobiliyatni
shakllantirishnigina emas, balki ularda go‘zallik qonunlari asosida borliqni
qaytadan qurish hissini tarbiyalash hamdir. Jamiyatimizdagi har bir inson
qaysi sohada ish olib borayotganligidan qat’iy nazar go‘zallik va nafislikni
ko‘ra bilishi va tushuna bilishi kerak. O‘quvchilarning estetik jihatdan
tarbiyalash
maqsadida
o‘qituvchi
ularga
tabiatdagi
go‘zallikni,
shakllarning turli-tumanligini ko‘rsatadi. Bolalarga quvonch, hayajon
baxsh etgan tabiat go‘zalliklari, so‘z bilan tasvirlab bo‘lmas rang
birikmalari uzoq vaqtlargacha ularning xayolida saqlanadi. Bu jarayonda
tasviriy san’at kompozitsiyasi, kompozitsion ko‘rishning alohida o‘rni bor.
226
Maktab tasvitiy san’at darslarida kompozitsiya asoslarini o‘rgatish va
kompozitsion fikrlash qobiliyatini shakllantirish maqsadida ko‘plab
metodik ishlar amalga oshiriladi.Bular qatorida qarab chizish, turli
elementlardan tashkil topgan kompozitsiyalar tayyorlash va o‘quvchilarga
shunday kompozitsiyalar tayyorlash to‘g‘risidagi topshiriqlar.Sayohat va
ekskursiya darslari, bundan tashqari san’at galereyalari, muzeylarda
o‘tkaziladigan sayohatlar ham kompozitsion fikrlash qobiliyatini
rivojlantiradi. Kompozitsion fikrlash qobiliyatini takomillashtirish tasviriy
san’at darslarida juda muhim omil sanaladi. Kompozitsion fikrlash
qobiliyati orqali o‘quvchi chizayotgan natura holati, uning joylashuv o‘rni,
nisbat va o‘lchamlarini bir-biriga mutanosiblashtira oladi. Bu qobiliyatlar
esa ko‘plab mashq va takrorlashlar orqali vujudga keladi.
Maktab tasviriy san’at darslarida kompozitson fikrlash qoiliyatini
takomillashtirish o‘qituvchilar oldida bir necha muhim vazifalarni
yuklaydi. Avvalo o‘quvchilarni kompozitsiyani ko‘rish va tushunish
qobiliyatini shakllantirish va keyinchalik bu jarayonni tasvirlash
jarayonida qo‘llash. O‘qituvchilar bu holatda, har bir o‘quv jarayoni
qadam-ba qadam olib boriladi. O‘quvchilarga avvalo kompozitsiya uning
tayanch
tushunchalari
o‘rgatib
boriladi.
Keyinchalik
vazifalar
murakkablashtirilgan holda ulardan kompozitsiya tuzish, Ixtiyoriy
predmetlarni
tanlash
talab
qilina
boshlaydi.
Bu
o‘quvchilarda
kompozitsion fikrlash qobiliyatining ilk bosqichlarini rivojlantiradi.
O‘quvchilarga topshiriqlar asta-sekinlik bilan murakkablashtirib borilar
ekan, natijalar ham yaxshilanib boradi.Inson badiiy–estetik didi
rivojlanishida kompozitsion fikrlash qobiliyatining o‘rni beqiyosdir.
Avvalo go‘zallikni xis qilish, uni idrok etish tushunchasi, inson
shaxsiyatida aynan atrof muhit tasirida shakllanadi. Kompozitsion fikrlash
qobiliyati bizni o‘rab turgan muhitni estetik zavq beruvchi, o‘zgacha
ko‘rinishga keltirishga qodir. Kompozitsion fikrlash qobiliyati insonlarning
ma’naviy kamolotida, mehnat va estetik tarbiyasida, xalq xo‘jaligidagi
mehnatga tayyorlashda alohida ahamiyatga ega. Kompozitsion fikrlash
qobiliyati va uni amaliy qo‘llay olish madaniyatning ajralmas qismi bo‘lib,
badiiy didning shakllanishiga faol ta’sir ko‘rsatadi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, kompozitsion fikrlash qobiliyati
orqali o‘quvchilarda estetik idrok, taqdimot, estetik his-tuyg‘u rivojlanadi.
Hissiy tajribalar to‘planadi, nutq boyitiladi. O‘quvchilar fikrlash jarayoni
rivojlantiriladi, taqqoslash tahlil qilish, sintezlash, umumlashtirish
jarayonlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyat tomonidan oldimizga
qo‘yilgan yetakchi maqsad – har bir yosh avlodning shaxsini har
tomonlama kamol toptirish uchun mehnat, axloqiy va estetik tarbiyaning
yaqin birligiga erishish ekan, bunday muhim vazifa yechimi sifatifa
kompozitsion ko‘rish, fikrlash qobiliyatlarini talim jarayonida yangi o‘quv-
227
ijodiy vazifalar tizimini amalga oshirishni keltirish mumkin, va bu o‘z
maqsadimiz tomon yetaklaydigan samarali yo‘l bo‘lib xizmat qiladi.
|
