O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat pedagogika instituti

246 
P.I.Chaykovskiy musiqasi jahon madaniyatida alohida o‘rin tutadi.Uning 
san’ati turli mamlakatlar va xalqlar uchun yaqin va sevimli bo‘lib qoldi, 
chunki kompozitor ijodi markazida o‘zining dard-alamlari va quvonchi, 
tashvishlari va shubhalari, muhabbati va nafrati, o‘lim haqidagi o‘ylari va 
baxt sari intilishlari bilan doimo inson turardi. Ezgulik va yovuzlikning 
abadiy mavzusi, hayot mohiyatini izlash, shaxsning murakkab ichki 
dunyosini tushunib yetishga intilish, rus tabiatining shoirona obrazlari va 
xalq 
hayotining 
yorqin 
ko‘rinishlari-bularning 
hammasi 
buyuk 
san’atkorning diqqat markazida bo‘ldi. Kompozitor deyarli har bir janrda 
yangi so‘z ayta oldi. Shundaybo‘lsada, uning uchun opera va simfoniya 
bosh janr bo‘lib qoldi P.I.Chaykovskiyning betakror va chuqur milliy ijodiy 
uslubi XIX asrning birinchi yarmi rus musiqasi-M.Glinka va uning 
zamondoshlari an’analari va xalq qo‘shiqchilik san’ati ta’siri ostida 
shakllandi. Bir vaqtning o‘zida, asl rus san’atkori sifatida u G‘arbiy 
Yevropa musiqa madaniyati: V.Motsart, L.Betxoven, R.Shuman, F.Shubert, 
G.Berlioz, F.List va boshqa san’atkorlar ijodiy yutuqlarini hushyorlik bilan 
qabul qildi.P.Chaykovskiy musiqasining eng asosiy xususiyatlaridan biri 
uning vokal asarlariga ham, cholg‘u asarlariga ham birdek xos bo‘lgan, 
xalq qo‘shiqlari hamda shahar romansi ohanglari bilan yaqindan 
bog‘liqlikdagi mislsiz go‘zal kuychanligidir. 
Kompozitor haqida talabalar tushunchaga ega bo‘lgach, uning ijod 
yo‘li o‘rganiladi. Uning operalaridan “Yevgeniy Onegin” eng mashhur 
operasi hisoblanadi. 1877-yil may oyida qo‘shiqchi Lavrovskayaning 
maslahatiga ko‘ra, Chaykovskiy Pushkin romansi asosida opera yozishga 
qaror qiladi. Bunda u Pushkin she’rlaridan foydalandi. Chunki asarlarining 
haqiqatparvarligi, soxta emasligi uni hayratga solar edi. Opera syujeti 
asosida asosiy qahramonlardan biri bo‘lgan Tat’yananing lirik taqdiri, 
Onegin rad etgan javobsiz sevgisi, yosh navqiron yigit Lenskiyning yigitlik 
g‘ururi tufayli hayotning rahmsiz qonunlari qurboniga aylanib, duelda 
Onegin tomonidan o‘ldirilishi hikoya qilingan. 
Chaykovskiy operani yozishda adabiy obrazlarini chetga surib, ayni 
paytda o‘z musiqiy xarakteristikalarida Pushkin qahramonlarining yangi 
siymolarini chizib berdi. Jumladan, Tat’yana, Lenskiy va qisman Onegin 
obrazlari Pushkin romanida tasvirlanganidan farqli o‘laroq operada 
boshqacha-dramatik qiyofa kasb etdilar. XIX asr boshlarida rus hayotidan 
olingan romanga Chaykovskiy o‘z zamonasining ruhini olib kirdi. U o‘z 
qahramonlarning baxtga intilishlari va hayotlaridagi baxtsizliklari 
o‘rtasidagi ziddiyatni kuchaytirib beradi. Kompozitor operani “Lirik 
sahnalar” deb atagan bo‘lishiga qaramay, undagi voqealar juda tez 
rivojlanadi. 
O‘qituvchi opera mazmunini to‘laqonli yoritib berishi lozim. 
Operadagi bosh qahramonlarning “ariya”laridan namunalar eshittirilishi, 

247 
talabalarni o‘sha davr ichida yashash tasavvurini shakllantirishi lozim. 
Operadan namuna tinglatilgach, o‘qituvchi tomonidan cholg‘u asbobida 
o‘sha kompozitorning biror bir mashhur asari ijro etilib, nazariy tahlil 
qilinsa talabalarning darsga bo‘lgan qiziqishi yanada rivojlanadi. 
O‘qituvchi o‘qitish jarayonida oldindan darsni loyihalashtirishi zarur, bu 
jarayonda pedagog o‘quv predmetining o‘ziga xos tomonini va sharoitini, 
eng asosiysi, talabaning imkoniyati va ehtiyojini hamda hamkorlikdagi 
faoliyatini tashkil eta olishini hisobga olishi kerak, shundagina, kerakli 
kafolatlangan natijaga erishish mumkin. Qisqa qilib aytganda, o‘qituvchi 
talabalarni ta’limning markaziga olib chiqishi kerak. 
Pedagog-talaba darsning maqsaddan natijaga erishishida qanday 
texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala tomonning 
asosiy maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan, bunda talabalarning 
bilim saviyasi, guruh xarakteri, turli xil texnologiyalar tanlanadi. Shu 
narsani ta’kidlash joizki ta’lim-tarbiyaning sifati va samaradorligini 
ta’minlash talabaning o‘quv mazmunini o‘zlashtirishga yo‘naltirgan o‘quv 
jarayonining to‘g‘ri, mazmunli, qiziqarli tashkil etilishi, bu jarayonda 
talabalarni darsda oddiy tinglovchi emas, mashg‘ulotni faol ishtirok 
ettuvchisi, mustaqil topshiriqlarni bajarovchi, mustaqil va ijodiy fikrlovchi, 
o‘z fikr mulohazalarini erkin ifoda eta oluvchi, o‘z fikrini himoya qila 
oladigan faol shaxsga aylanishi muhim rol o‘ynaydi. 
Umumiy tarzda xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, talabalarga rus 
kompozitorlari asarlarini o‘rgatishda yuqori natijaga erishish uchun 
amaliyotda o‘quv jarayonida loyixalash va pedagogik texnologiyalarni 
qo‘llashni taqozo etadi. Ular juda xilma-xildir. Bular yangi interfaol usullar 
va ta’lim metodlari hamda hozirda dars jarayonida qo‘llaniladigan yangi 
pedagogik texnologiyalar shular jumlasidandir. 
Ta’kidlash lozim-ki, yuqorida keltirilgan zamonaviy texnologiyalar 
va loyixalash, o‘qitishning samarasini oshirishga yordam beruvchi 
texnologik treninglardan keng foydalanilsa, talabalarda aqliy, ijodiy va 
mustaqil fikrlash shakllanadi. Ularning qobiliyatlarini rivojlantirishga, 
yetuk mutaxassis bo‘lishlariga hamda mutaxassisga kerakli bo‘lgan kasbiy 
fazilatlarini oshirishga keng yordam beradi. 

Download 5,14 Mb.