Toxirov San’at Sobir o‘g‘li
Buxoro davlat pedagogika instituti talabasi
Annotatsiya:
Maqolada natyurmort nazariyasi va turli shakllarni tasvirlash, ularning
konstruktiv tuzilishi, tus munosabatlari, perspektiva qoidalari hamda natyurmortni tasvirlash
ketma – ketligi yoritilgan.
304
Kalit s
o‘
zlar:
natyurmort, perspektiva, tus munosabatlari, konstruktiv tuzilish, shakl,
tasvir.
Natyurmort postanovkasini maqsadga muvofiq o‘rnatib olgandan
so‘ng, uni metodik izchillikda tasvirlashga o‘tiladi.
Qo‘yilgan natyurmortning asosiy g‘oyasini surat tekisligida tasvirlab
berish uchun, ya'ni natura bilan tasvir o‘rtasida to‘la o‘xshashlikka erishish
uchun tasviriy san'atning ifoda vositalari bo‘lgan kompozisiya,
perespektiva, yorug‘-soya va rangshunoslik nazariyalarini puxta bilish va
ularni amalda qo‘llay olish talab qilinadi. Alohida narsalarni asliga qarab
tasvirlash vaqtida bilim va ko‘nikmalar hosil bo‘ladi. Lekin natyurmort
ishlashda vazifalar ancha murakkablashadi. Endi vazifa bitta narsani emas,
bir necha narsani o‘zaro bog‘lanishida qismlarni bir-biriga mos bo‘lgan
yaxlit tasvirlab ko‘rsatishdan iborat bo‘ladi. Shuning uchun amaliy ishning
ketma-ket bosqichlar bilan olib borish maqsadga muvofiqdir.
Avvalo, qo‘yilgan natyurmortni diqqat bilan kuzatib, uni tahlil qilib
olinadi. Kompozisiyani ijodiy masalalari, asosan postanovka (natyurmort
tuzish) qo‘yish vaqtida hal etilgan bo‘ladi ya’ni natyurmort qismlari
o‘rtasida uzviy bog‘lanish bo‘lib, hamma narsa birgalikda, yaxlit bo‘lib
ko‘zga yaqqol tashlanib turmog‘i lozim. Lekin unga har xil nuqtalardan
qaraganda umumiy ko‘rinishi ham, qismlarning o‘lchamlari va nisbatlari
ham o‘zgarib boshqacharoq ko‘rinib qolganini sezamiz. Demak,
natyurmort tasvirining ta'sirchan bo‘lishi va undan ko‘zlangan maqsadga
to‘la erishish uchun qo‘yilgan natyurmortga nisbatan eng qulay va
qiziqarli ko‘rish nuqtasini topish kerak. Buning uchun har hil joyga o‘tirib
yoki turib, naturaga yaqinlashib yoki uzoqlashib qarab ko‘rish kerak
bo‘ladi. Bunda har gal kuzatuvchi ko‘zlarning balandligi o‘zgarishi bilan
birga ufq chizig‘i va ko‘rish markazi o‘zgarib turadi. Qo‘yilgan
natyurmortga nisbatan eng yaxshi ko‘rish nuqtasini topib, ufq chizig‘ini
shunga muvofiq belgilab olish muhim ish bo‘lib, tasvirning umumiy
kompozisiyasi ko‘p jihatdan unga bog‘liq. Natyurmort tasvirini surat
tekisligida to‘g‘ri joylashtirish bir qator masalalarni hal etishni talab qiladi.
Shuning uchun ishni boshlashdan oldin bir necha hajmli xomaki rasm
bajarib ko‘rish maqsadga muvofiqdir.
Predmetlarning surat teksligida joylashtirish vaqtida, albatta
ularning asoslarini to‘la chizib chiqish kerak. Bu jarayon har qaysi
predmetning o‘rnini va alohida narsalar o‘rtasida qolgan masofani to‘g‘ri
ifodalashga yordam beradi. Shunday qilinganda ba’zi narsalarning
«muallaq» bo‘lib qolishi yoki bir narsaning ikkinchisiga o‘yib kirgandek
tuyulib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi. Umuman, hajmdor narsalarning rasmini
chizganda, ularni shishadan yasalgan tiniq deb faraz qilib, uning ko‘zga
yaqqol ko‘rinmaydigan jihatlarini ham bilinar-bilinmas chizib chiqish
maqsadga muvofiqdir. Chiziqlar vositasida hajmlarning chegaralarini
305
belgilash bilan birga ularning shakllarini yanada aniqroq bo‘lishiga
erishishning yana bir yo‘li yirik shtrixlar bilan shaxsiy va tushuvchi
soyalarni qoralab olishdir. Bu tadbir narsalarning mutanosibligini yanada
ta'kidlash va shakllarini aniqroq tasvirlashga olib keladi.
Natyurmortdagi narsalarning fazoviy holati va hajmini realistik
tarzda tasvirlash uchun ularning qay holatda turganini aniq chizish bilan
bir qatorda perspektiva va yorug‘-soya qonunlarini puxta bilish va ularni
amalda qo‘llash yuzasidan ma'lum ishlar olib borish kerak bo‘ladi.
Predmetlar shaxsiy va tushuvchi soyalarning chegaralari topilgandan
keyin, har bir narsaning yorug‘ soya, siyrak soyalari birma-bir ranglar
yordamida ishlab chiqishga o‘tiladi. Har bir narsaning hajmdorligi va
materialni haqqoniy qilib tasvirlash uchun natura bilan tasvirdagi soya,
yarim soya va reflekslarning nisbiy munosibligiga erishishga harakat qilish
kerak. Buning uchun esa natyurmortdagi eng to‘q soya yorug‘ yerlarni
aniqlab olib ana shu eng to‘q soyadan boshlash lozim. Ana shu paytda
natyurmort rangiga xos umumiy och to‘qlikni to‘g‘ri aniqlash g‘oyatda
muhim. Buning uchun natyurmort yoniga bironta qop-qora narsa qo‘yib
qaralsa, eng quyuq soya ham unga nisbatan oqishroq bo‘lib ko‘rinadi.
Agar shu narsa natyurmort tarkibida bo‘lganda, qoralashni
o‘shandan boshlash va qora qalamni bor imkoniyatidan foydalanish lozim
bo‘ladi. Natyurmortdagi hech bir narsa qoraligi baxmalga teng
kelmasligini hisobga olib, soyalarni bir oz kuchsizroq tonlarda berishimiz
kerak. Xudi shu yo‘l bilan natyurmortdagi eng yorug‘ yerning och-to‘qligi
darajasini aniqlasa bo‘ladi. Endi natyurmort yoniga aniq narsa, oq qog‘oz
parchasi yoki bir bo‘lak bo‘r qo‘yilsa bas, natyurmortdagi eng yorug‘
dog‘ni ham taqqoslash imkoniyati tug‘iladi. Alohida peredmetlarning
yorug‘ va soya yerlarni taqqoslash vaqtida albatta, ularni fonga nisbatan
qanaqa ko‘rinib turganini aniqlash zarur.
Odatda, peredmetning soya tomonidagi fon ochroq, yorug‘
tomonidagi esa, aksincha to‘qroq ko‘rinadi. Bu yorug‘lik kontrasti bo‘lib,
rasm chizilganda uni albatta hisobga olish kerak. Predmetning yorug‘
tomonidagi to‘qroq, soya tomoni ochroq qilib tasvirlash, natyurmortdagi
yorug‘ va soyalar qarama-qarshiligini yaqqol ko‘rsatishga yordam beradi.
Narsalardagi soya, yarim soya, refleksning har birini och-to‘qlik darajasiga
monand qator o‘ziga xos ranglar bilan ranglar chiqish, chiziqlarning va
aynan shu narsaning shakliga monand ranglar yo‘nalishni topishga
harakat qilish kerak. Masalan: silindirsimon idishning hajmdorligini
ifodalash vaqtida soya va yarim soyalarni pala-partish chizib tashlansa,
uning silliq yumaloq sirtini aniq ko‘rsatib bo‘lmaydi.
Yumaloq sirtning har bir bo‘lakchasi yorug‘dan – soyaga o‘tishda
asta – sekin ranglari to‘qlashib boradi. Lekin eng qo‘yuq soya
peredmetning chekkasida bo‘lmay, markaz tomonga bir oz surilgan
306
bo‘ladi, chunki eng chekkada uning yonidagi narsadan yoki tekislikdan
aks etgan nurlar, tekslikda aks etgan nurlari bilan yoritilgan joy refleks
bo‘ladi. Narsaning yorug‘ qismi o‘rtasida dog‘ ko‘rinadi. Bu blikdir.
Sirtlarni silliq shisha, metal buyumlarida blik yaltirab turadi. Hamma
narsaning hajmdor shakliga diqqat bilan ishlov berilgach, natyurmort
ishlashning oxirgi bosqichiga o‘tiladi. Natyurmortning rangda tasvirlash
jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi.
Qo‘yilgan natyurmortni sinchiklab tahlil qilish;
1.
Surat tekisligida tasvirni joylashtirish;
2.
Har bir peredmet o‘lchamini perspektiva qoidalari asosida
taqqoslab belgilash.
3.
Narsalarning hajmdorligini yorug‘ va soyalarini rang fazoviy
perspektivasi orqali ifodalab berish. Tasvirdagi yorug‘ soya reflekslarni
ranglar nisbatini topib, ularni natura bilan munosabatini ifodalash;
4.
Rasmni umumlashtirish, ortiqcha joylarini yo‘qotib ton
nisbatlarini tekshirish, kompozisiya markazini ranglar yordamida
bo‘rttirib ko‘rsatish.
|
