Kalit so
ʻ
zlar:
To‘garak, uzluksiz ta’lim, pedagogik kengash, vokal, cholg‘u ijrochiligi,
xoreografiya, aktyorlik, xor, raqs, folklor.
To‘garak bu - uzluksiz ta’lim tizimining tarkibiy qismi bo‘lib,
o‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etishga, ularning
umumta’lim fanlariga, kasb-hunarga, ommaviy sport va jismoniy
sog‘lomlashtirish tadbirlariga, badiiy havaskorlik, estetik talablarini
qondirishga qaratilgan faoliyat turidir.
To‘garaklar faoliyati “Ta’lim muassasalarida to‘garaklar faoliyatini
tashkil etish to‘g‘risida”gi Nizomga asoslanadi. Bu hujjatni ko‘rib
chiqadigan bo‘lsak, ta’lim muassasalarida to‘garaklar O‘zbekiston
Respublikasi Kostitututsiyasi, Qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi
Prizidenti Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Ta’lim
vazirligi qaror va buyruqlari hamda “Ta’lim muassasalarida to‘garaklar
faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi Nizom asosida tashkil etadi va
faoliyat yuritadi. To‘garaklar qiziqishlari bir xil bo‘lgan bir guruh
o‘quvchilarning ma’lum bir fan yoki kasb bo‘yicha, o‘qituvchi (to‘garak
rahbari) yordamida bilim va mahoratlarini oshirish uchun xizmat qiladi.
Ta’lim muassasalarida to‘garaklarni tashkil qilishning asosiy
maqsadi: o‘quvchilarning darsdan keyingi bo‘sh vaqtlarini mazmunli
o‘tkazish, ularning qobiliyatlari va intilishlarini maqsadli tashkil etish,
olingan nazariy bilimlarni mustahkamlash va amalda qo‘llash
ko‘nikmalarini hosil qilish, kasbiy mahoratlarini oshirishga keng
imkoniyatlar yaratish hamda tanlagan kasbiy yo‘nalishlari bo‘yicha
mehnat bozoriga tayyorgarlik salohiyatini kuchaytirishdan iboratdir.
To‘garaklar turini tanlash va qatnashish o‘quvchilar uchun ixtiyoriy
bo‘lib, uning to‘garaklarga ishtirok etishi haqidagi og‘zaki bildirishi va
arizasi yetarlidir. To‘garaklar mazmunan o‘quvchilarning qiziqish va
imkoniyatlarini hisobga olgan holda tashkil etiladi va ularga majburiy
topshiriqlar berilmaydi. To‘garaklar o‘quv yili davomida belgilangan
maxsus jadval asosida faoliyat ko‘rsatadi va yili so‘ngida o‘z faoliyati
yuzasidan hisobot beradi.
To‘garak mashg‘ulotlarinng jadvali o‘quvchilarning jamoat ishlarida
ishtirok etishi va dam olishlarini hisobga olgan holda, ularning yoshi,
fiziologiyasining o‘ziga xosligi, sanitariya-gigiyena normalari hisobga
olinib, pedagog xodimlarning taqdimnomasi asosida tuziladi.
Ta’lim muassasalari (umumta’lim maktablari)da musiqa yo‘nalishida
to‘garaklar faoliyati pedagogik kengash qarori asosida yo‘lga qo‘yiladi.
Ushbu pedagogik kengash yig‘ilishida to‘garak rahbari ham tayinlanadi.
Odatda musiqa to‘garaklariga musiqa fani o‘qituvchisi rahbarlik qiladi.
To‘garaklar umumta’lim maktabining Ijodiy-madaniy masalalar bo‘yicha
308
targ‘ibotchisi bilan hamkorlikda tashkil etilib, faoliyat jarayoni maktabning
Ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosari tomonidan nazorat
qilinadi.
Musiqa to‘garaklari asosan fan o‘qituvchisining yo‘nalishi,
o‘quvchilarning qiziqishlari, ota-onalarning talabi va ta’lim muassasasi
ichki imkoniyatlariga asoslanib tashkil etiladi. Musiqa fani o‘qituvchisi
musiqa ta’limi ixtisosligi bo‘yicha bilimga ega bo‘lib, o‘quvchilarga DTS
talablari asosida ta’lim beradi. Musiqa o‘qituvchisining yo‘nalishi deganda
u to‘garak rahbari sifatida musiqaning aynan qaysi yo‘nalishidan bilim
berishini tushunishimiz mumkin. Qaysidir musiqa fani o‘qituvchisining
vokal (xonandalik mahorati), yana qaysi birining cholg‘u ijrochiligi va
boshqa birining raqs, folklor yoki drama bo‘yicha mahorati yuqori bo‘lishi
mumkin.
Vokal (xonandalik mahorati) yuqori bo‘lgan o‘qituvchilar xor,
estrada vokal, an’anaviy vokal, akademik vokal to‘garaklarini tashkil etishi
mumkin. Cholg‘u ijrochilik mahorati yuqori bo‘lgan o‘qituvchilar
fortepiano, xalq cholg‘ulari, estrada cholg‘ulari, torli cholg‘ular, puflama va
zarbli cholg‘ular hamda ansambl faoliyatini yo‘lga qo‘yishi mumkin.
Xoreografiya va aktyorlik mahorati yuqori bo‘lgan o‘qituvchilar raqs,
drama va folklor to‘garaklarini olib borishi mumkin.
To‘garaklarda mashg‘ulotlar guruhlar kesimida o‘tkaziladi. Bundan
tashqari yo‘nalishi bo‘yicha yoki alohida iqtidorga ega o‘quvchilar bilan
yakka tartibda ish olib borilishi ham mumkin. Ta’lim muassasasi ichki
imkoniyatlaridan kelib chiqib, musiqa to‘garaklari uchun xonalar tashkil
etilishi maqsadga muvofiqdir.
Xor to‘garagi xonasida fortepiano cholg‘usi, dirijyor uchun pul’t, xor
uchun maxsus joy yoki ovozlar joylashish tartibi bo‘yicha o‘rindiqlar va
ovoz kuchaytirgich moslamalar bo‘lishi kerak. Bundan tashqari devorlarda
musiqa savodi, xorshunoslikka oid stendlar, taniqli xor jamoalarining
rasmlari va mashhur dirijyorlarning portretlari bo‘lishi tavsiya etiladi.
Cholg‘u ijrochiligi to‘garagi xonasida fortepiano va boshqa cholg‘u
asboblari, nota uchun pul’t, devorda maxsus oyna hamda musiqa asarlari
va kitoblar uchun javon bo‘lishi kerak. Bundan tashqari devorlarda musiqa
savodi, cholg‘uchilikka oid stendlar, cholg‘u asboblarining rasmlari va
mashhur kompozitorlarning portretlari bo‘lishi tavsiya etiladi.
Raqs hamda folklor to‘garagi xonasi keng bo‘lishi hamda xonada
cholg‘u asboblari (jo‘rnavozlik uchun fortepiano va doira), ritmika
mashg‘ulotlari uchun maxsus oyna, stanok (dastak), ovoz kuchaytirgich
moslamalar va boshqa anjomlar bo‘lishi kerak. Bundan tashqari devorlarda
xoreografiya, folklor san’atiga oid stendlar, raqs, folklor-etnografik
jamoalarning rasmlari va mashhur xoreograf va baletmeystrlarning
portretlari bo‘lishi tavsiya etiladi.
309
Ta’lim muassasalari (umumta’lim maktablari)da to‘garaklar haftada
1 soat, bir oyda 4 soat, o‘quv yili davomida umumiy 34 soatni tashkil etadi.
To‘garak mashg‘ulotlari tasdiqlangan yillik ish reja asosida olib boriladi.
To‘garak rejasi o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, bilim darajalari,
imkoniyatlari va boshqa xususiyatlarni inobatga olgan holda tuzilishi
kerak. To‘garakning yillik ish rejasiga kiritilgan mavzular maktab
dasturiga mos, o‘quvchilar uchun qiziqarli hamda o‘zaro uzviy tarzda
tanlanishi maqsadga muvofiq.
Musiqa to‘garagida mashg‘ulotlar nazariy va amaliy shaklda olib
boriladi.
Nazariy
mashg‘ulotlarda
mavzular
bo‘yicha
bilimlar
shakllantirilib, amaliy mashg‘ulotlarda musiqiy asarlar yordamida
mustahkamlanadi. Musiqa to‘garaklaridan xor, cholg‘u ijrochiligi, raqs va
folklor to‘garaklari ishini rejalashtirishda quyidagi jihatlarga e’tibor
qaratiladi:
Xor to‘garagida – xor haqida tushuncha, nafas bilan ishash, ovoz
bilan ishlash, diktsiya ustida ishlash, vokal mashqlar, ansambl, partiya va
matn bilan ishlash, lad hissi, asar tahlili va asar ijrosi kabi malakalar
shakllantiriladi. Dastlab, 1 ovozli qo‘shiqlar, keyin bolalar xori uchun
yozilgan a’capella (jo‘rsiz) asarlar, keyin jo‘rnavozlikdagi asarlar
o‘rgatiladi.
Cholg‘u ijrochiligi to‘garaklarida – cholg‘u asboblari va ansambl
haqida tushuncha, cholg‘u asbobining tuzilishi, cholg‘u asbobini sozlash,
cholg‘u asbobini chalish holatlari, notani varaqdan o‘qish, asarni tahlil
qilish va ijro etish malakalari shakllantiriladi. Dastlab, mashqlar,
gammalar, keyin kichik hajmdagi xalq kuylari, bolalar ijrosi uchun
yozilgan kuylar, kompozitorlar tomonidan cholg‘ular uchun yaratilgan
asarlar bosqichma-bosqich o‘rgatiladi.
Raqs to‘garagida – xoreografiya san’ati haqida tushuncha, ritmik
harakatlar, raqs chizmalari, oyna va dastak bilan ishlash, murakkab
bo‘lmagan raqs harakatlari, Buxoro, Xorazm, Farg‘ona raqs maktablari,
raqsdagi asosiy holatlar, doira zarblariga mashg‘ulotlar, bosh, gavda, qo‘l,
oyoq holatlari, salomlarning turlari, sahnada ijro etish malakalari
shakllantiriladi. Milliy va zamonaviy raqslar o‘rgatiladi.
Folklor to‘garagida – xalq og‘zaki ijodi haqida tushuncha,
Surxondaryo-Qashqadaryo,
Buxoro-Samarqand,
Farg‘ona-Toshkent,
Xorazm mahalliy uslublari, bolalar folklor qo‘shiqlari va raqs harakatlari,
mehnat qo‘shiqlari, mavsumiy marosim qo‘shiqlari, oilaviy marosim
qo‘shiqlari, diniy navolar haqidagi malakalar shakllantiriladi. Qo‘shiq,
ashula, lapar, yalla, termalarni ijro etish o‘rgatiladi.
Musiqa to‘garaklari mujassam holda umumiy musiqiy bilimlarni
shakllantiruvchi to‘garak tarzida ham tashkil etilishi mumkin. Bunda
to‘garak aniq bir yo‘nalish (xor, vokal, cholg‘u ijrochiligi, raqs, folklor,
310
drama va h.k.) bo‘yicha emas, balki bularni umumlashtiruvchi yagona
musiqiy to‘garak sifatida faoliyat olib boradi. Bu to‘garak rejasiga musiqa
savodi, musiqa adabiyoti, musiqa tarixi bo‘yicha nazariy mashg‘ulotlar,
vokal va cholg‘u bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar kiritilishi mumkin.
Maktabdan va sinfdan tashqari musiqiy tarbiya jarayonini tashkil etishning
eng samarali vositasi bu – to‘garaklar faoliyatidir. Musiqa yo‘nalishidagi
to‘garaklarda o‘quvchi-yoshlar milliy musiqa hamda zamonaviy musiqa
namunalarini o‘rganib, o‘zbek va jahon madaniyati haqidagi bilimlarga ega
bo‘ladi. To‘garaklarda yangidan-yangi iste’dodlar kashf etilib, ularning
muvafaqqiyatiga zamin yaratildi.
|
