Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
“Ta’lim muassasalarida to‘garaklar faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi
Nizom;
2.
Rajabov T.I., Raximov A.R. “Musiqa to‘garagini tashkil etish” uslubiy
qo‘llanma. Buxoro: «Sadriddin Salim Buxoriy» Durdona nashriyoti, - 2022. – 110 b;
3.
Musiqa fanini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va
interaktivmetodlar: monografiya / Umurova Ma’rifat Yoshiyevna, Raximov Abdurasul
Ravshan o‘g‘li – Buxoro: «Sadriddin Salim Buxoriy» Durdona nashriyoti, - 2022. – 136 b.
RANGTASVIRDA KOMPOZITSIYA FANINING
AHAMIYATI
Toxirov San’at Sobir o‘g‘li
Buxoro davlat pedagogika instituti talabasi
Annotasiya:
Maqolada qalamtasvir yoki rangtasvir asarining kompozitsion yechimiga
aloqador tushuncha mohiyati, kompozisiyaning son bog‘liqligi munosabatlari hamda
kompozitsiya tamoyillari haqida yoritilgan.
Kalit s
o‘
zlar
: kompozitsiya, qalamtasvir, rangtasvir, sondagi kompozisiya, kartina
teksligi.
Qalamtasvir
yoki
rangtasvir
asarining
kompozitsiyasi
“struktura”siga aloqador tushuncha mohiyati, kompozisiyaning son
bog‘liqligi
munosabatlari,
bu
chizilayotgan
narsaning
absolyut
o‘lchamining uning asliga nisbati, chizilayotgan o‘lcham tomonlarining
o‘zaro nisbatlari, predmetlarning masshtabi, ular orasidagi masofalar,
narsalarning qanday burilib turganligi, ufq sathi darajasi, yorug‘lik
manbaining holati, soya-yorug‘ning taqsimlanishi, tusi, soya va
yorug‘ning nisbiy muvozanati, shuningdek asosiy rang dog‘ari
muvozanati, tasvirlanayotgan ob’yektlar bo‘laklarining o‘zaro joylashishi,
qiyofalar va fonga nisbatan «kontrast»lar farqi (rang, soya-yorug‘, o‘lcham)
kompozisiya unsurlarining fazodagi ko‘rinishini tashkil qilish (metr, ritm)
dan iboratdir.
311
Yuqorida keltirib o‘tilganlarning barchasi predmetlarning sondagi
belgilaridir. Ularni o‘lchash va sanab ko‘rsatish mumkin. Kompozisiyada
qancha narsa ishtirok etayotganini aniqlash imkoniyati aniq. Shunday qilib
ko‘rish orqali qabul qilish mumkin bo‘lgan belgilarni kompozisiyaning
vositalari deb atashimiz mumkin. Bu asosda esa rassom ularning bevosita
yordamida o‘z fikrini ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Xuddi musiqa
yaratayotgan kompozitor notalardan foydalangani singari rassom ham
yuqorida sanab o‘tilgan vositalardan foydalanib, o‘z asari g‘oyasini
yuzaga chiqaradi, tasvirlarda ko‘rsatib beradi. Sondagi kompozisiya
sifatini ta’minlovchi, fikrni to‘liq ifoda etishga xizmat qiluvchi
belgilarni jamlovchi holat mazmuni kompozisiya tamoyillari deyiladi.
Ular: yaxlitlik, mutanosiblik, o‘lchamlar muvofiqligi, muvozanat, birlik
va uzviylikdir. Bular orqali rassom ishning sifat darajasini
ta’minlaydi.Natijada asar kompozisiyasi yuzaki emas, balki chuqur
ma’no kasb etadi, tafakkurlash natijasida tushuniladi. Rassom
kompozisiya tamoyillarini ustalik bilan qo‘llab, har tomonlama yutuqqa
erishadi. Ma’lumki, kompozisiya tamoyillari uch xil ko‘rinishda namoyon
bo‘ladi. Ular quyidagicha: frontal, hajm-fazoviy va chuqurlik-fazoviy
kabilardan iborat. Bulardan birinchisining belgisi – kompozisiyaning ikkita
koordinat orqali (vertikal va gorizontal) rivojlanishini bildiradi.
Unda uchinchi koordinat chuqurlik qolgan ikkisiga bo‘ysungan
holatda
ishtirok
etadi.
Bunday
kompozisiya amaliy
– bezak
kompozisiyalarida ko‘p qo‘llaniladi, hajm-fazoviy kompozisiyalarida esa
shakllar uch o‘lchamli holatlarda yaratiladi. Ular har tomondan turib,
aylanib ko‘rishga mo‘ljallangan bo‘lib, haykaltaroshlikda qo‘llanadi.
Chuqurlik-fazoviy kompozisiya predmetlarni kartina teksligida tasvir
etishda qo‘llanadi va dastgohli rangtasvirda foydalaniladi.
Tarixdan ma’lumki o‘tmishning ulug‘ rassomlari kompozisiya
masalalariga juda jiddiy yondoshganlar va o‘z asarlarini yaratishda
umumqoida bo‘lib qolgan tamoyillarga amal qilganlar. Kompozisiyaning
«vertikal», «gorizontal», «doiraviy», «kvadrat», «burchak» va boshqa
ko‘rinishlarini qo‘llab, yuksak natijalarga, go‘zal ifodaviylikka erishganlar.
«Oltin kesim» kompozisiya usulidan unumli foydalanish har sohada qo‘l
kelgani ham ma’lum.
Kompozitsiya tuzishga mohir bo‘lgan va uni o‘z asarlarida
mukammal darajaga olib kelgan mo‘yqalam ustalari ko‘p, ularga misol
qilib quyidagilarni qisman atab o‘tsak o‘rinli bo‘ladi. Bunday o‘tmish
tasviriy san’ati ustalari: Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, A. Dyurer, J. D.
Engr, P. Rubins, Rafael, Tintoretto, A. Ivanov, K. Bryullov, I.YE. Repin, YA.
Mateyko va boshqalardir.
O‘zbek rassomlaridan tasviriy san’atning turli tur va janrlarida ijod
qilgan va hozirgi paytda ajoyib asarlar yaratib kelayotgan musavvirlardan
312
U. Tansiqboyev, I. Ikromov, Z. Inag‘omov, CH. Axmarov, X.
Husniddinxo‘jayev, A. Abdullayev, R. Axmedov, R. Choriyev, I. Jabborov,
A. Boymatov, J. Umarbekov, SH. Abdurashidov, A. Mirzayev, S.
Abdullayev, A. Ikromjonov, B. Jalolov, A. Nuritdinov, O. G‘oziyev va
boshqa ko‘plab ijodkorlarni kompozisiya ustalari deb atashimiz, ularning
asarlarini ijobiy jihatlarini tahlil qilinishi o‘quv-mashqlarni bajarishda
nazariy asos vazifasini o‘taydi.
|
