147
Har qanday til jamiyatga aloqador va jamiyatdan tashqarida o‘zicha,
alohida rivojlana
olmaydi. Til, avvalambor, jamiyatning, odamlarning o‘zaro muloqot vositasidir, shu sababli jamiyat
– odamlar til leksikasining shakllanishiga bevosita aloqadir hisoblanishadi.
Unutmaslik kerakki, til o‘zida ichki shakllanish tizimi qonuniyatlari mavjudligi bilan
ahamiyatga egadir. Vaziyatdan kelib chiqib, har qanday rivojlangan tildagi birgina fikr turlicha
talqin qilinadi. Uslub, stilistik buyoq va vaziyat taqozosidan qat’iy nazar muloqotda tilning yadrosi
sifatida ma’lum holatlar uchungina ishlatiladigan neytral so‘zlar ham mavjud. Bu toifadagi so‘zlarni
biz lug‘atlarda noadabiy yoki nostandart leksikaga oid so‘zlar deb ataymiz.
Nostandart leksikaga qarab chiqishdan oldin uning uslubi bilan bog‘liq
muammolarga nazar
solib chiqadigan bo‘lsak, bu yerda asosan ikki xil uslub ishlatish holati mavjudligi ma’lum bo‘ladi:
- funksional va ifoda etish. Funksional uslub – ma’lum doiradagi odamlarga xos, ma’lum
maqsadga qaratilgan muloqot uslubi sifatida talqin etiladi, ya’ni inson harakatining o‘ziga xos
qonuniy jihatlariga taalluqli holatlar uchun, masalan, tadbirkorlar uslubi, og‘zaki uslub, ilmiy uslub
va hokazo.
Zamonaviy tillardagi funksional uslublar o‘ta murakkab va xilma xildir.
Ta’kidlab o‘tish kerakki, uslub yozma va o‘gzaki turlarga bo‘linish bilan birga ishlatilishiga
qarab jamoatchilik uchun qo‘llanishda turli shakllarga bo‘linib ketadi. Ammo haligacha tilshunoslar
ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘lishlariga qaramasdan, uslublar turlari haqida yaxlit bir fikrga kelish-
gani yo‘q.
Uslublarni quyidagicha bo‘limlarga bo‘lishadi: ilmiy, ommaviy, publisistik, san’atga xos
(teatr, rassomchilik, raqs va hokazo), og‘zaki,
korrespondentlar uslubi, gazeta uslubi, she’riyat,
professional-texnikaga oid, rasmiy-idoraviy uslublar.
Funksional uslub – bu ma’lum tilda muloqot qiladigan odamlarning o‘z ona tilidan turli
holatlar va ish joylaridan kelib chiqib, ma’lum maqsadni ko‘zlab, so‘z va so‘z
birikmalarini
ishlatishi yig‘indisidir.
Ifoda uslubi shunday uslubki, unda muloqot davomida siz ma’lum bir holatga taalluqli o‘z
emotsional his-tuyg‘ularingizni ifoda qilasiz. Har xil tilshunoslar muloqot uslublari uchun boshqa
terminlardan ham foydalanadi.
Rus tilshunosi R.G.Pyotrovskiy qarashicha uslublar yuqori darajadagi, dabdabali she’riyatga
taalluqli va ilmiy til uslubi, ya’ni adabiy hikoya, adabiy so‘zlashuv uslublari hamda past darajadagi
boshqa asosiy bo‘lmagan kichik uslublarga bo‘linadi.
Ingliz tilshunosi J.Kenon esa, ikkita darajani alohida ta’kidlab o‘tadi – standart va nostandart
funksiya bajaruvchi uslublar yoki rasmiy va norasmiy uslublarga bo‘lishni taklif qiladi.
Nemis tilshunosi Y.Hannerts ta’kidlashicha uslublarni
yuqori va past yoki rasmiy, norasmiy
turlarga bo‘lish kerak.
Rus tilshunosi V.N.Yartsevaning aytisicha, uslub kitobiy-yozma va og‘zaki-so‘zlashuv nutqi
turlarga bo‘linadi. Demak, til uslublarini qo‘llanishiga qarab ber necha xil alohida turlarga bo‘lib
aytishimiz mumkin.
Ya’ni past darajada turuvchi so‘z va iboralar – kollokvializm (“colloquial” – ingliz tilidan
“so‘zlashuv uslubiga xos so‘z birikmalari va iboralar), sleng (“slang” – ingliz tilidan “jargon, oddiy,
og‘zaki leksikaga xos so‘zlar”), umumiy sleng, maxsus sleng (jargon va argon – maxsus so‘zlar)
hamda vulgarizm (qo‘pol so‘zlar) haqida tushsuntirib o‘tilgan.
