144
Nutq tovushlarini hosil qiluvchi vosita (tebrantiruvchi kuch) oʻpkadan nafas yoʻli orqali
chiqib, avval boʻgʻizga va undan ogʻiz boʻshligʻiga, ba’zan burun boʻshligʻiga oʻtadigan havo
oqimidir.
Ovoz (un), asosan, boʻgʻizda hosil boʻladi. Unda koʻndalang joylashgan elastik, yupqa tovush
(un) paychalari mavjud boʻlib, soʻzlash paytida oʻpkadan chiqayotgan havoning kuchi bilan titraydi
va ovoz hosil qiladi. Unlilar, sonorlar va jarangli undoshlardagi ovoz ana shuning natijasidir.
Boʻgʻiz orqali oʻtgan havo oqimi til, tanglay, tish yoki ikki labning toʻsqinligiga duch kelib,
shovqin paydo qiladi, natijada jarangsiz undoshlar hosil boʻladi.
Tovushlar soʻz va grammatik koʻrsatkichlarni shakllantirish hamda ularni bir-biridan farqlash,
ajratish uchun xizmat qiladi. Bunday xususiyatli tovushlar fonema deb yuritiladi, biroq barcha
tovush ham fonema boʻla olmaydi, (fonema)lar bir necha jihatdan tasnif qilinadi.
Ovoz va shovqinning ishtirok etish darajasiga koʻra, ular avvalo ikkiga boʻlinadi: unli
tovushlar va undosh tovushlar.
Nutq so‘zlayotganda nafas chiqarish nafas olishga qaraganda ancha cho‘ziqroq davom etadi.
Ovoz nafas chiqarganda yuzaga keladi. Diafragmani, qorin muskullarini va qovurg‘alararo
muskullarni mustahkam qiluvchi maxsus mashqlar mavjud.
Bularga yetgan joyda burun orqali chuqur nafas olish kiradi. Siz o‘pkaning kichik bo‘lakcha-
lari nafasga to‘lib kelayotganini, qorin muskullarining taranglashayotganini va pastki qovurg‘alar-
ning kengayayotganligini sezasiz. Xuddi shunday mashqni tik turgan holda bajarishga urinib
ko‘rish kerak. Ammo iloji boricha havo o‘pkaning pastki qismlarida bo‘lishi zarur.
Ovoz – tomoqdan (o‘pkadan) kelayotgan havoning ovoz paylari orqali o‘tishida hosil bo‘ladi
va og‘iz bo‘shlig‘i yordamida kuchayadi. Ovoz maxsus mashq qilinib turilmasa, ba’zan yo‘qolib
ketadi.
Ovoz apparati uch qismdan iborat:
