139
Nutq – bu insonning hayoti, shuning uchun u yozma va og‘zaki nutqda to‘g‘ri va chiroyli
gapira olishi kerak.
Demak, nutq madaniyati va nutq madaniyati til me’yorlarini egallash, uning ifoda vositalari-
dan turli sharoitlarda foydalana bilishdir.
Nutq madaniyati so‘zlovchilarning millatidan qat’iy nazar, bosqichma-bosqich
rivojlanib
bordi. Vaqt o‘tishi bilan til bo‘yicha mavjud bilimlarni tizimlashtirish zarurati paydo bo‘ldi.
Nutq madaniyati, nutq odobi
1) Og‘zaki va Yozma adabiy til me’yorlari (talaffuz, urg‘u, so‘z qo‘llash,
grammatika,
uslubshunoslik qoidalari)ni egallash, shuningdek, turli aloqa-aralashuv sharoitlarida tilning tasviriy
vositalaridan nutqning maqsad va mazmuniga mos ravishda foydalanish mahorati;
2) tilshunoslikning tilni madaniyat quroli sifatida mukammallashtirish maqsadida me’yorlash-
tirish (tartibga solish) muammolarini o‘rganuvchi bo‘limi.
G‘arb tilshunosligida umumiy ma’noda “til madaniyati” termini ham qo‘llanadi.
1-ma’nodagi “nutq madaniyati” tushunchasi adabiy tilni o‘zlashtirishdagi ikki bosqichni
qamrab oladi:
- nutqning to‘g‘riligi va aniqligi.
Nutq madaniyati inson umummadaniyatining bir qismi bo‘lib, fikrni adabiy til me’yorlariga
muvofiq to‘g‘ri, erkin, aniq,
mantiqan izchil, yoqimli va ta’sirli bayon qilishdir.
Nutq madaniyati deyilganda til birliklaridan, jumladan, lug‘aviy,
grammatik va uslubiy
vositalardan nutq jarayonida to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish nazarda tutiladi. Nutq madaniyati kishi-
dan til boyligini – lug‘aviy birliklar, grammatika, orfoepiya, orfografiya, nutq uslublari va ularning
har biriga xos xususiyatlar hamda me’yorlarni yuqori darajada bilishni talab etadi.
Nutq madaniyati – bu faqat nutq haqidagi nutqiy faoliyatga tegishli tushuncha va soha emas,
u til madaniyati bilan ham, ya’ni adabiy tilni va uning normalarini o‘rganish va bu normalami qayta
ishlash ishi bilan ham shug‘ullanadi.
Notiqlik san’ati esa bunday ilmiy-normativ faoliyatni ko‘zda tutmaydi.
Notiqlik, ko‘proq nutqning mazmuniga,
mantiqiy asoslariga, mundarijaviy tuzilishga e’tibor
qiladi, nutq madaniyati sohasi esa ko‘proq nutqning til qurilishi – lisoniy tuzilishiga e’tibor qiladi.
Notiqlik, asosan, aniq bir shaxs – notiq yoki guruhlar – notiqlar nutqi haqida qayg‘uradi.
Bunda u notiqni tinglayotganlar, ya’ni keng ma’noda tinglovchilar ommasi nutqini ham ko‘zda
tutmaydi. Nutq madaniyati esa bundan farqli ravishda umuman kishilarning nutqiy faoliyatini, nutq
madaniyatini ko‘zda tutadi.
Shu sababli nutq madaniyati maqsadiga ko‘ra va nutqiy faoliyati nuqtai nazaridan keng
maqsadli soha, notiqlik esa tor sohadir.
