135
Bu muhim psixologik qonuniyat. Bolalarning fikrlash darajasi yoshiga qarab o‘zgarib boradi.
Bu holat ham hisobga olinib borilishi zarur.
O‘qituvchi darsda o‘z nutqini psixologik nuqtai nazaridan to‘g‘ri tuzishi uchun o‘quvchi
hayotining ruhiy xususiyatlariga, sezish va idrok,
tasavvur,
tafakkur, xotira, hissiyot, iroda va
boshqalar kiradi.
Masalan, ruhiy xususiyatlardan biri idrokni olib qarasak, nutq jarayonida o‘quvchi
nutqni
ixtiyoriy idrok qilishga erishish lozim.
Ba’zan o‘qituvchi nutq so‘zlab turganda o‘quvchi unga tikilib turgan bo‘lsa ham, uni idrok
qilmay turgan bo‘lishi mumkin nutq buning sababi o‘quvchining diqqati sezgi organlariga ta’sir
qilib turgan obyektlarga chalg‘ib, xayol ko‘chganligidir.
Bunday paytda o‘qituvchi o‘quvchining ruhiy holatidan kelib chiqmagan bo‘ladi. Bunday
holatda nutq ohangini o‘zgartirish kerak bo‘ladi.
O‘qituvchi nutqi jarayonida o‘quvchi tasavvuri katta ahamiyatga ega. Shunga ko‘ra
o‘quvchida tiklash tasavvuri, ijodiy tasavvur, ixtiyoriy va ixtiyorsiz tasavvurlarga bo‘linadi.
Dars va darslardan tashqari vaqtlarda o‘qituvchi nutqi tasavvurni rivojlantirib qolmasdan, dars
jarayonida qo‘llaniladigan turli ko‘rgazmali
qurollar, usul va vositalar ham o‘quvchi tasavvurini
rivojlantirishga yordam beradi.
Asosan, o‘qituvchi nutqi o‘quvchilarda fikrlarni, tafakkurni analiz, sintez, xulosalar chiqarish,
qiyoslash va boshqa jarayonlarni tartibga solib turadi va boshqaradi.
Ta’limning psixologik asoslari orasida inson ruhiy jarayonining eng muhim tomoni –
xotiradir. O‘qituvchi asosan o‘z nutqini bolalar xotirasini rivojlantirishga qaratadi.
Ongimizda aks ettirgan narsalarni mustaxkamlash, saqlab qolish va keyinchalik tiklash, esga
tushirishdan iborat bo‘lgan aqliy faoliyat xotira deyiladi.
Har bir kishi o‘zi ko‘rgan va eshitgan narsasini og‘zaki va so‘z nutq bilan idora qilib turib
xotirada saqlaydi. Shuning uchun har bir o‘qituvchi o‘z nutqining emotsionalligini, jo‘shqinligini
oshirib borishi kerak.
Natijada o‘qituvchi nutqi jarayonida o‘quvchilarda sezish, qabul qilish, tasavvur, tafakkur,
xissiyot, xotira va iroda kabi ruhiy xususiyatlarning tarkib topishi, rivojlanishiga olib keladi.
Demak, notiqlik mahorati o‘quvchidan mantiq, pedagogika, psixologiya, etika, estetika
fanlarini va ularning qonuniyatlarini yaxshi bilishni talab etadi.
O‘qituvchi nutqining madaniyatliligini ta’min etadigan to‘g‘rilik, soflik, aniqlik, mantiqiylik,
ifodalilik, rang-baranglik kabi bir qancha sifatlar mavjud.
O‘qituvchi nutqining o‘ziga xos xususiyatlari. O‘qituvchi nutqi ta’lim-tarbiya berishning
asosidir. Shuning uchun ham mustaqil O‘zbekistonning
har tomonlama barkamol, sog‘lom,
ma’naviy yetuk fuqarolarini tarbiyalab yetkazishdek sharafli vazifa yuklangan.
Nutq har tomonlama yetuk sog‘lom avlodni tarbiyalashda o‘qituvchining bilimi, dunyo-
qarashi, onggi, madaniyati nutqni belgilovchi vositalar hisoblanadi.
O‘qituvchi o‘z faoliyatidagi juda ko‘p ishni nutq orqali amalga oshiradi. O‘qituvchi
faoliyatidagi har qanday dars va tarbiyaviy jarayon uning nutqi orqali amalga oshiriladi. Uning
nutqi ilmiy va pedagogik mazmun kasb etadi. Shu sabali o‘qituvchi nutqi ilmiy-g‘oyaviy jihatdan
yuksak madaniyatli, ravon, yumshoq, dilkash bo‘lishi lozim. Har
bir nutq bolalarning yosh
xususiyatlarini, bilimi va tushunchalarini nazarda tutgan xolda tuzilishi lozim.
O‘qituvchi nutqi avvalo o‘quvchilarga qaratilgan yoki yo‘naltirilgan, undalma nutqdan iborat.
Bunda o‘qituvchi gapirayotgan gaplarini o‘quvchi qay darajada qabul qilayotganligini hisobga
oladi. O‘qituvchi o‘z nutqida hikoya qilib berishi, suxbat o‘tkazishi va maqtab leksiyasidan
foydalanishi mumkin.
136
Nutq o‘qituvchi gapirayotganida sinfda, bolalarning yuz-ko‘zlarida sodir bo‘layotgan
o‘zgarishlarga e’tibor berib boradi. Shu sababli dars jarayonida ta’limiy maqsadni ko‘zlab amalga
oshiriladigang muloqotni o‘quv nutq faoliyati deb baxolash mumkin.
O‘quv nutq faoliyati tabiiy nutq faoliyatidan quyidagilari bilan farq qiladi :
Dars jarayonida o‘quvchilar tomonidan amalga oshiriladigan har qanday faoliyat o‘qituvchi-
ning rejasi bo‘yicha o‘tkaziladigan ta’limiy maqsadlar bilan cheklangan faoliyatdir.
Shu sababli
nutq faoliyati uchun zarur bo‘lgan ruhiy kechinmalar o‘qituvchi tomonidan turli ta’limiy usul va
vositalar yordamida yuzaga keltiriladi.
Qo‘llanilgan ta’limiy vositalar o‘quvchining ongiga tashqaridan ta’sir etishi muljallanganligi
tufayli har doim ham kerakli ruhiy kechinmani yuzaga keltira olmaydi. Natijada o‘quv nutq
faoliyatini yo‘lga qo‘yishda bir qator jiddiy qiyinchiliklar yuzaga keladi.
Aslida o‘quv nutq faoliyatining asosiy maqsadi bilimlarni o‘zlashtirish, o‘qituvchi tomonidan
o‘quvchilar e’tiborini qozonish.
Mashg‘ulot jarayonida o‘quv nutq faoliyatini yuzaga keltiruvchi sabab o‘qituvchi tomonidan
berilgan topshirig‘ini bajarish, bilim, ko‘nikmalarini egallash zaruriyatidir.
Darsdagi vaziyatga qarab muloqot vaqtini qancha davom etishini o‘qituvchining o‘zi
belgilaydi.
Pedagogik nutqning sifatlari. O‘qituvchi tomonidan qo‘llaniladigan nutqni ikki gruhga bo‘lish
mumkin :
- nutqning tug‘riligini belgilovchi sifatlar;
- ta‘lim-tarbiya
jarayonini amalga oshiruvchi sifatlar.
O‘quvchiga tegishli ta’sir ko‘rsatadigan pedagogik xususiyatlar ikkinchi guruhga nutq sifatiga
taalluqlidir. Bunga dastavval,
nutqning mazmundorligi, uning ravshan, yengil bo‘lishi, o‘quv
materialini tushunarli qilib yetkazish kiradi.
Bir mavzudagi o‘quv materialini ikki o‘qituvchi o‘zicha har xil tushuntiradi.
Bir o‘qituvchining tushuntirishini o‘quvchilar yengil va tez anglab oladilar, ikkinchisiniki esa
o‘quvchilar uchun tushunarli bo‘lmaydi.
