Buyuk mutafakkirlar o‘qituvchi nutqi va uni shakllantirish haqida

140 
Nutq ana shu extiyoj tufayli notiqlik san’atining nazariyasi yaratildi. 
Shu davrda Sitsiron, Demosfen, Kvintilian, Aristotel
kabi nazariyotchilari yetilib chiqadi.
 
Sitsironning “ Notiqlik haqida”, “ Notiq”, “Brush” 
kabi asarlari hozir ham ma’lum qimmatga ega. 
Rim notiqlik mahoratining yana bir buyuk vakili 
Mark Fobiy Kvantiliandir
.
U o‘zining 
“
Notiq bilimi haqida
” kitobida bilimdonlikni notiqlikning birinchi sharti qilib qo‘yadi. 
Kvantilian notiqlikka doir bilimni juda yoshlikdan o‘rgana borish kerak, deydi. Nutqning 
tinglovchiga tushunarli bo‘lishiga katta ahamiyat beradi. U “Sen shunday so‘zlaginki, seni har bir 
kishi tushuna olsin”, – degan edi. 
Demak, qadimgi Yunoniston va Rimda madaniy nutq va notiqlik nazariyasi rivojlantirildi. Bu 
nazariya keyinchalik ovrupoda fanning yuzaga kelishiga asos bo‘ldi. Eramizning 335-yilida 
Aristotelning “Ritorika”si yaratildi. Unda notiq oldiga quyidagilarni vazifa qilib qo‘yadi: 
-
Materialni har tomonlama tayyorlash; 
-
Materialni joylashtirishning rejasini belgilash; 
-
Materialni o‘zlashtirish, nutq ko ‘rilishini to‘g‘rilash; 
-
Notiqqa nutq materialini o‘rgatish; 
-
Materialni so‘z bilan ifodalash; 
-
Nutqni talaffuz qilish, ya’ni nutq jarayoni. 
Bu talablar hozir ham o‘z kuchini saqlab kelmoqda. 
Bugungi kunda nutq tizimida kommunikativ yondashuv, talabalarga o‘z fikrini ifodalash va 
boshqalar fikrini tushuna olishga ko‘maklashishi, ya’ni ulardan muayyan muloqotda qatnashish 
ko‘nikma va malakalarini shakllantirishni ko‘zda tutadi. 
Usha davr sud notiqligining katta namoyondasi Sitseron edi. U sud notiqligida juda katta 
muvaffaqqiyatga erishdi, notiqlik nazariyasiga katta xissa qo‘shdi. 
Rossiya tarixida notiqlik san’atiga bo‘lgan e’tibor, asosan Pyotr I davrida ancha kuchaygan. 
Nutq XVII – asrlarga kelib rus notiqligi jonlangan. Bu davr notiqligiga asoslangan beshta 
yo‘nalish mavjud edi : 
- Yuqori lavozimdagi dvoryanlar orasidagi mavjud bo‘lgan saroy notiqligi. 
- Diniy notiqlik 
- Xalq notiqligi. Bunda asosan xalq qo‘zg‘alonlari raxbarlarining notiqligi ko‘zda tutiladi 
- Harbiy notiqlik 
- Diplomatik notiqlik 
Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi ham notiqlik san’ati rivojiga katta e’tibor 
berganlar. Bizda notiqlik qadim zamonlardan san’at darajasiga ko‘tarilgan. Notiqlik san’ati 
musulmon sharqida voizlik san’ati deb yuritilgan.
Ya’ni sharqda 
nutq va’z arabcha pand-nasixat ma‘nosida, notiqlik esa voiz deb atalgan va’z 
aytuvchi, nutq so‘zlovchi shaxs degan ma‘noni anglatgan. 
Sharqda, jumladan, Movorounnaxrda ilmiy, badiiy ijodning diniy va dunyoviy fanlarning 
taraqqiyoti, shuningdek, “Qur’on”ni targ‘ib qilish bilan bog‘liq holda va’zxonlik san’ati ham 
rivojlangan.
Jahonga mashxur olimlarimiz Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, 
Maxmud Qoshg‘ariy, az-Zamaxshariy va boshqalar til, grammatika, mantiqshunoslik, psixologiya 
masalalariga bag‘ishlangan asarlar yozadilar. Bu asarlarda nutq oldiga qo‘yiladigan talablar, 
so‘zning ahamiyati, undan maqadga muvofiq foydalanish, nutq odobi borasida ham qimmatli fikrlar 
bildirilgan. 

141 
Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy (973-1048 ) o‘zining “Geodeziya” asarining kirish 
qismida fanlarning paydo bo‘lishi va tarmoqlanib ko‘payishi haqida so‘z yuritib, har bir fanning 
inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlari talabi bilan yuzaga kelishi aytadi. 
Uningcha: grammatika aro‘z va mantiq fanlari ham shu extiyoj hosilasidir. 
Inson nutqi o‘z tuzilishi materialligiga qarab, rostni ham, yolg‘onni ham ifodalashi mumkin. 
Bu ko‘plab munozaralarga sabab bo‘ladi. Inson bu munozaralar jarayonida rostni yolg‘ondan 
ajratadigan “mezon”ni yaratadi. Bu mantiq fanidir. 
Beruniy yozadi: “Agar dangasalikni tashlab, oromga berilmasdan, gap bilan bog‘lanib 
keladigan naxv, grammatika, aruz, she’r olchovi va mantiq, logikani mutolaa qilganda edi, so‘z 
olim nutqi demoqchi zotan nasr va nazm ajralishini bilgan bo‘lardi. 
Demak, Beruniy nutqning ikki xil ko‘rinishi borlig‘ini ko‘rsatadi: 
1. Nasr; 
2. Nazm; 
Nutqning bu turlari ma’lum qoidalar asosida shakllanadi. 
Beruniy shakl va mazmun birliga katta ahamiyat beradi. Shakl mazmunga xizmat qilishi 
kerak. Nutq o‘zining nasriy va nazmiy shaklida ham so‘zlovchi o‘qituvchi nazarda tutiladi o‘z 
oldiga qo‘ygan fikrni ifodalashi shart. 
Ulug‘ vatandoshimiz Abu Nasr Forobiy (870-950) to‘g‘ri so‘zlash to‘g‘ri mantiqiy xulosalar 
chiqarish, mazmundor va go‘zal nutq to‘zishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar 
ahamiyati zarurligi haqida shunday yozadi: 
“Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday 
so‘rash va qanday javob berish masalasiga kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi 
jismlarga substansiya – narsalar, va aksidensiya hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilm deb 
tasdiqlayman. 
Ikkinchisi, ilm grammatikasidir: u jismlarga berilgan ism (nom)larni qanday tartibga solishni 
hamda substansiya va aksidensiyaning joylashishini bilib olamiz, undan chiqadigan notiqlarni 
ifodalovchi so‘zlarni va nutqni qanday tuzishni o‘rgatadi. 
Uchinchi ilm, mantiqdir: ma’lum xulosalar keltirib chiqarish uchun logik figuralarga binoan 
qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni o‘rgatadi, bu xulosalar yordamida biz bilmagan narsa-
larni bilib olamiz, hamda tilga nima to‘g‘ri, nima yolg‘on ekanligi haqida hukm chiqaramiz. 
Ko‘rinib turibdiki, bu ikki buyuk olimning fikricha nutq o‘qituvchi faoliyatida katta o‘rin 
tutar ekan. 
“Talaba – to‘ldirib turilishi lozim bo‘lgan idish emas, balki yoqib qo‘yish lozim bo‘lgan 
mash’aldir”, – deyishadi qadimgi greklar. Bola qalbida ezgulik, mehr-muhabbat mash’alini yoqish 
o‘qituvchining muqaddas vazifasidir. 

Download 6,92 Mb.