71
Quyidagi nutq turlari farq qilinadi; yozma va og‘zaki nutq, o‘z navbatida og‘zaki nutq
dialogik va monologik nutqlarga ajratiladi.
Og‘zaki nutqning eng sodda turi dialog, ya’ni allaqanday masalalarni birgalikda muhokama
qilayotgan va hal etilayotgan hamsuhbatlar tomonidan olib boriladigan suhbat hisoblanadi.
Gaplashayotganlarning
bir-birlariga luqmalarni, suhbatdoshdan keyin iboralarni va ayrim
so‘zlarni takrorlash, savollar hamda qo‘shimchalar berish, izoh berish, faqat so‘zlashayotganlar
tushunadigan shamalar qilish turli xil yordamchi so‘zlar va undovlar so‘zlashuv nutqi uchun xos
xususiyatdir. Bu nutqning o‘ziga xos xususiyatlari ko‘p jihatdan ham suhbatlarning hamjihatligi
darajasiga, ularning o‘zaro munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Aksariyat hamma joyda ham pedagog oilaviy muhitdagi
dialogni hech qachon sinfda
o‘quvchilar bilan munosabatda bo‘lgani kabi olib bormaydi. So‘zlashuv chog‘ida hissiy hayajon-
lanish darajasi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Hayratlangan, quvongan, qo‘rqqan jahli chiqqan kishi
xotirjam holatidagi kabi gapirmaydi, o‘zgacha ohangdagina gapirib qolmasdan, balki ko‘pincha
boshqa so‘zlarni iboralarni ishlatadi.
Og‘zaki nutqning ikkinchi bir turi monolog nutq bo‘lib, uni bitta kishi boshqasiga yoki uni
tinglayotgan ko‘plab kishilarga qarata gapiradi: bunga o‘qituvchining
hikoyasi, o‘quvchining
kengaytirilgan javobi ma’ruza va shu kabilar kiradi.
Monologik nutq tuzilishi jihatidan juda ham murakkab bo‘lib, fikrning tugallanganligini,
grammatik qoidalarga ancha qat’iy amal qilinishini, monolog aytayotgan kishining bayon etmoqchi
bo‘lgan fikrda qat’iy mantiq dialogik va izchillik bo‘lishini taqozo etadi. Monologik nutqni egallash
nutqqa nisbatan katta qiyinchiliklar tug‘diradi, uning kengaytirilgan shakllari antogenezida (yuzaga
kela boshlaganidan takomillashuviga qadar) kechikibroq rivojlanadi, o‘quvchilarda bu nutqni
shakllantirish maxsus vazifa hisoblanadi va pedagoglar uni ta’limning qator yillari mobaynida
bajarishlariga to‘g‘ri keladi.
Qiynalmasdan, bemalol suhbatlasha oladigan, lekin oldindan yozilgan matndan foydalanmas-
dan monologik xarakterga ega bo‘lgan og‘zaki axborot (ma’ruza, keng ma’ruzalar va shu kabilar)
bilan chiqishga qiynaladigan katta yoshli odamlar ham uchrab turish tasodifiy hol emas. Ko‘pincha
bu o‘qituvchilarning o‘quvchilarda monologik nutqni shakllantirish ishiga yetarli e’tibor
bermaganliklari oqibati hisoblanadi.
Yozma nutq insoniyat tarixida og‘zaki nutqdan ancha keyin paydo bo‘ldi.
U bir-birlaridan
makon va zamon bilan ajralib turuvchi odamlar o‘rtasida munosabat qilish ehtiyojining natijasi
sifatida paydo bo‘ldi va fikr shartli sxematik suratlar yordamida ifoda etiladigan paytlardagi
piktografiya yordamida ifoda etilayotgan hozirgi zamon yozuviga qadar rivojlandi.
72
Yozuv tufayli odamlar to‘plagan tajribani avloddan-avlodga eng yaxshi tarzda yetkazish
imkoni tug‘ildi.
Negaki og‘zaki nutq yordamida o‘tkazilgan taqdirda u buzilishi, o‘zgarib
va hatto u siz
yo‘qolib ketish mumkin edi. Yozma nutq foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlan-
tirilishida, badiiy timsollarni yetkazishda muhim rol o‘ynaydi.
Nutqsiz kommunikatsiya vositalari bamisoli o‘ziga xos his-tuyg‘u tili bo‘lib, so‘z bilan
ifodalanadigan til kabi u ham ijtmoiy taraqqiyot mahsuli hisoblanadi va turli milliy madaniyatlarda
bir-birlariga o‘xshamasligi mumkin.
Nutqsiz kommunikatsiyani amalga oshirish uchun turli xil yosh guruhlarda turlicha vositalar
tanlanadi. Jumladan, bolalar yig‘idan ko‘pincha katta yoshdagilarga ta’sir qilish va ularga o‘z
istaklari hamda kayfiyatini yetkazish vositasi sifatida foydalanadilar.
Og‘zaki kommunikatsiya ta’sirini kuchaytirishda munosabatga kirishuvchilarning fazoda
joylashuvi muhim ahamiyatga egadir.
Nutqsiz kommunikatsiyada qo‘llanilayotgan vositalarning axborotni so‘z bilan yetkazish
maqsadlariga va mazmuniga muvofiqligi munosabat madaniyatining tarkibiy qismlaridan hisoblanadi.
Ayni paytda nutqsiz kommunikatsiya –
imo-ishora pantomimika, nutqning ohangidagi rang-
baranglik ham rivojlanishi mumkin.
Bo‘lajak o‘qituvchilar faqat nazariy bilimlarni egallash bilan chegaralanmasdan amaliy malaka va
ko‘nikmalarni ham egallash zarur, ya’ni bular pedagogik, psixologik bilimlar asosida o‘quvchilarni
ilmiy bilim, malaka va ko‘nikmalar bilan dars bera bilish, tarbiyaviy ishlarni rejalashtira bilish,
O‘quvchilarning jamoa, usullarini tanlay bilish, o‘quvchilarni
individual, jamoa ishlarini
tashkil qila olish, sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni uyushtira bilish va ularga rahbarlik qilish,
ota-onalar, jamoatchilik o‘rtasidagi ishlarga rahbarlik qila olish, sport, sayohat va boshqa tarbiyaviy
malaka va ko‘nikmalarni olib borishlaridan iboratdir.
So‘z mahoratli o‘qituvchining egallashi lozim bo‘lgan bilim malaka, ko‘nikmalari ustida
ekan, o‘qituvchining kommunikativ ko‘nikmalari haqida to‘xtalishimiz va mohiyati haqida fikr
yuritishimiz maqsadga muvofiq va muhim ahamiyatga egadir.
Mahoratli o‘qituvchining kommunikativ ko‘nikmasi – bu o‘qituvchilik
kasbiga ilk tayyor-
garlik ko‘ra boshlagan davrdan, umuman hayotda odamlardagi o‘z fikrini ifoda etish usullarini
bilish, o‘zida mana shu xislatlarni namoyon qila olishdir.
