-rasm. O‘quvchilarga ta’sir o‘tkazish

66 
tizimi maqsadlarini rivojlantirish uslublari asosida tarbiyalanuvchilar bilan hamkorlik qilish kerak. 
Bir so‘z bilan aytganda, o‘zaro munosabatlar va intizom madaniy xulq tarbiyasini tashqaridan emas, 
ichkaridan, o‘quvchilarni extiyoj – motivlar tizimiga asoslanib amalga oshirish lozim. 
Bizni o‘rab turgan borliq hamda insoniyatning yashash tarzining o‘zi ma’lum o‘zaro 
muomala, intizom, madaniy xulq qoidalariga rioya qilish borliqqa ma’lum natijalarni ko‘zlab ta’sir 
etish imkonini beradi. 
Bu o‘rinda o‘zaro muomala madaniyati va munosabati va intizom, madaniy xulq tarbiyasini 
takomillashtirib borishda asos bo‘ladigan qarama – qarshilik mavjud shaxs ruhiy sifatga ega 
bo‘lganligi uchun, unda shakllangan o‘zaro munosabat, muomala, intizom, madaniy xulq darajasi 
borliqqa doimo to‘g‘ri kelavermaydi. 
Ikkinchidan esa, borliq taqozo etayotgan qoidalar doimo shaxs, moddiy, ma’naviy manfaat-
lariga mos bo‘lavermaydi. 
Shaxs o‘zaro munosabat va muomala, intizom, madaniy xulq tarbiyasini borliq (jamiyat) 
talablari darajasigacha rivojlantirishga faol harakat qiladi. Bu esa shaxsning o‘z intizomi, muomala 
madaniyati, xulq ko‘nikmasi ustida doimiy ravishda ishlashga olib keladi. Faoliyatdan maqsad esa 
ko‘zlangan natijalarga erishish bo‘lib qolaveradi. 
Yuqorida aytilgan fikrlarimizdan kelib chiqib, intizom va madaniy xulq tarbiyasiga quyida-
gicha ta’rif berilishini maqsadga muvofiq deb bilamiz. O‘zaro munosabat va muomala madaniyati, 
intizom va madaniy xulq tarbiyasi – bu shaxsning o‘ziga xos sifati bo‘lib, o‘quv qoidalari bajari-
lishidan o‘quvchining faol ijodiy yondoshishda va shaxslararo muloqot munosabatlarida, ijtimoiy-
ta’limiy natijalarga erishishda o‘qituvchi bilan hamkorlik qilish tushuniladi. 
Bu berilgan ta’rifda; 
- birinchidan, intizom va madaniy xulqning yaqinlashtiruvchi xususiyati ta’kidlangan. 
- ikkinchidan, intizom va tartib qoidalarni bajarishda o‘quvchining faolligi ko‘rsatilgan. 
- uchinchidan, intizom va madaniy xulqning faoliyat natijasiga qaratilganligiga e’tibor 
beriladi. 
- to‘rtinchidan, intizom o‘quv faoliyati jarayonida namoyon bo‘lishi, madaniy xulqning esa 
esa shaxslararo muloqot, munosabatlarda aks etishi ko‘rsatilgan. 
- beshinchidan, intizom, madaniy xulq tarbiyasi o‘quvchi va o‘qituvchi o‘zaro hamkorligida 
amalga oshirilishi hisobga olingan. 
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, pedagogika fani o‘qituvchisi tor doiradagi ta’limiy- 
tarbiyaviy fikrlar va axborotlar bilan cheklanmasdan, o‘zining ma’naviy olamini yanada boy va 
go‘zal bo‘lishi uchun, konsepsiyalar va me’yoriy hujjatlarga mos keladigan haqqoniylikni aks 
ettiradigan axborotlar, ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan kompyuter texnologiyasi, 
ko‘rgazmali materiallar, qo‘llanma va adabiyotlardan unumli foydalanishni kundalik hayot tarziga 
singdirib borishlari lozim. 
Mahorat birdaniga yuzaga kelmaydi. Yoki pedagogika fanini o‘qiboq kasbiy-pedagogik 
mahorat sohibi bo‘lib qolish qiyin. 
Bu jarayon o‘qituvchilik kasbiga qiziqib, mehr qo‘yib, uni ongli va asosli ravishda tanlashdan 
boshlanadi. O‘qituvchi tomonidan esa, ushbu kasbga yunaltirishning qanchalik ilmiy va metodik 
asosiga qo‘yilganligi bilan bog‘liq.
Kasbga bo‘lgan barqaror qiziqishning, maylning shakllanishi sevimli o‘qituvchisiga taqlid 
qilish va unga o‘xshashlikni istash, bolajonli bo‘lish, fanga qiziqish o‘sha kasbning jamiyatda 
tutgan o‘rnini qanchalik tushunib yetganligi bilan ham bog‘liqdir. Bu jarayon maktabda kasb 
tanlashga yo‘naltirish deyilsa, oliy maktabda kasbiy tarbiya va bilimlarni egallash jarayoni deb 

67 
yuritilib, bunda pedagogik turkum fanlarining, ayniqsa, pedagogik mahorat fanining o‘rni alohida 
kasb etadi. 
Shuning uchun o‘qituvchi pedagogik mahoratli, har tomonlama bilimli, sabr-toqatli bo‘lishi 
kerak, chunki unga o‘quvchilar har sohada murojaat qilishlari mumkin. 
Pedagogik mahorat fani ayni paytda tarbiya san’ati to‘g‘risidagi fan hamdir. 
O‘qituvchining pedagogik faoliyatni nozik qirralarini qanchalik egallaganligi zamonaviy 
pedagogik texnologiyalarni ta’lim va tarbiya tizimiga tadbiq eta olish qobiliyatida o‘z ifodasini 
topadi.
Pedagog shaxsining insonparvarlik yo‘nalishiga ega bo‘lishi, ba’zan uning egallagan nuqtai 
nazarda ham namoyon bo‘ladi. Masalan, birinchi kurs o‘quvchilarini ertaga yana paxta terimiga olib 
chiqish kerak, lekin o‘quvchilar: “Biz bormaymiz, chunki oldingi o‘rinlarda tergan paxtamiz dalada 
chirib ketyapti, uni olib ketishmadi” – deb qaysarlik qilishadi. Pedagog o‘quvchilarning haqligini 
sezib tursada, “Yo‘q chiqishingiz shart, paxtani olib ketishi bilan ishlaring bo‘lmasin” – deb o‘z 
fikridan qaytmayapti. 
Bunday nuqtai nazarda turgan pedagogda odamiylik, insonparvarlik yetishmasligini yaqqol 
ko‘rish mumkin. U hamkorlikda harakat qilib, paxtani tezroq olib ketilishi haqida fikr yuritsa, 
maqsadga muvofiq bo‘lar edi. 
XIX asrning 2-chi yarimida P.G.Redkin “axloqiy qobiliyat” tushunchasini ilgari surdi. Bu 
fikrni K.D.Ushinskiy davom ettirdi. U “Odamni tarbiyaning eng asosiy yo‘li ishontirishdir, 
odamning e’tiqodiga esa faqat ishontirish bilan ta’sir qilish mumkin” deydi. 
L.N.Tolstoy: ”Tarbiyalashning muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun tarbiyalovchi kishilar sira 
tuxtamay o‘zlarini tarbiyalay bilishlari kerak”, degandi.
A.S.Makarenko o‘z tajribasiga asoslanib, “agar har bir kishi qunt bilan mehnat qilsa, u o‘ziga 
nisbatan talabchan bo‘lsa, u yaxshi pedagog bo‘lishi mumkin”, deydi. 
Professional bilimlar pedagogik mahoratning tub asosini tashkil qiladi. Pedagog bilimi, bir 
tomondan u dars berayotgan fan to‘g‘risidagi bilimiga, ikkinchi tomondan esa, uni o‘zlashtirayot-
gan o‘quvchilarga qaratilgan bo‘ladi. 
O‘zi dars berayotgan fanni, uni o‘qitish metodikasi, pedagogika va psixologiya fanlaridan 
puxta bilimga ega bo‘lishi, pedagog professional bilimlari mazmunini tashkil etadi. Professional-
pedagogik bilimlarni o‘ziga xosligi, ularni kompleks xarakterga ega bo‘lishi va har bir o‘quvchida 
shaxsiy “ohang” kasb etishidir. 
Pedagogik qobiliyatlar, pedagogik faoliyatni muvaffaqiyatli o‘tishiga ta’sir ko‘rsatuvchi 
psixik jarayonlarni qanday kechayotganligini bildiradi. Bir qator olimlarning ilmiy tadqiqot 
natijalariga asoslangan holda, oltita yetakchi pedagogik qobiliyatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 
Kommunikativlik (muloqotga moyillik), odamlarga nisbatan ko‘ngilchan bo‘lish, mehribonlik; 
- aql bilan sezish-kasbiy ziyraklik, boshqalarga hamdard bo‘lish, ichki (hissiy) sezgirlik; 
- shaxsning harakatchanligi, irodaviy ta’sir ko‘rsatish va mantiqiy ishontirish qobiliyatlari; 
- hissiy barqarorlik-o‘zini boshqara olishi; 
- kelajakni eng maqbul holda bashorat qilish; 

Download 6,92 Mb.