132
toklari galvonometr yordamida o‘lchanadi.
Galvanometr yordamida qayd etilishi mumkin bo‘lgan eng kichik tok
10-11
A
bo‘lib, undan kichigi esa bilvosita usullar yordamida (namuna qarshilikdagi kuchlanish
pasayishi yoki
kondensator zaryadi, induktivlik bo‘yicha) o‘lchanadi (2.1-rasm).
0,1 A dan 10 A gacha o‘zgarmas tokni o‘lchashda elektrodinamik
ampermetrlarni
qo‘llash mumkin. Quvvat iste’molining kattaligi va
sezgirligining pastligi bu
asboblarning imkoniyatlarini chegaralaydi. Milliamperlarda hosil bo‘lgan tok
kattaligini milliampermetrlarda o‘lchanadi (2.2-rasm).
10 A dan 100 A gacha o‘zgarmas tokni o‘lchashda yuqori o‘lchash chegarasi
shuntlar yordamida kengaytirilgan ampermetrlar qo‘llaniladi.
2.2-rasm. Milliampermetrni umumiy ko‘rinishi
100 A va undan katta (metall
eritish sexlari, elektroliz jarayoni, to‘g‘rilagich
sxemalari, generator va motorlar qo‘zg‘atuvchi va yakor chulg‘amlaridagi va h.k.)
toklarni o‘lchashda shuntlardan foydalanish o‘lchash zanjiridagi
quvvat isrofini va
o‘lchash xatoligining keskin ortib ketishiga olib keladi. Bunday hollarda bilvosita
o‘lchash usullaridan foydalaniladi. Aksariyat hollarda tokli o‘tkazgich
atrofidagi
magnit maydonining ta'siridan foydalaniladi.
133
Tokni o‘lchash. Tokni o‘lchash uchun ampermetrlar ishlatiladi. Ampermetrning
ko‘rsatishi uning o‘lchash mexanizmi orqali o‘tayotgan tok bilan belgilanadi. Shuning
uchun ampermetr zanjirga ketma-ket ulanadi. Zanjirga ampermetr ulanganda tokning
qiymati o‘zgarmasligi uchun asbob chulg‘ami bir necha o‘ramdan iborat bo‘lgan
yo‘g‘on simlardan qilinadi (2.3-rasm).
2.3-rasm. Ampermetrning umumiy ko‘rinishi
Agar o‘lchanayotgan tok katta bo‘lsa, ampermetrga shunt ulanadi.
sh
R
shunt
qarshiligi quyidagi munosabatdan topiladi:
a
x
a
a
sh
I
I
I
R
R
(2.1)
bu yerda
x
I
–
o‘lchanishi zarur bo‘lgan tok kuchi,
a
I
– asbobning shuntsiz o‘lchay oladigan toki, 2.1 ifodadan.
a
x
a
a
sh
I
I
I
R
R
(2.2)
Zanjirdagi
I
tokni o‘lchash zarur bo‘lsa, 2.1 formuladagiga ko‘ra
toklarning
nisbati quyidagicha bo‘ladi:
K
R
R
R
I
I
I
I
sh
sh
a
a
x
a
(2.3)
bu yerda
