134
o`zgartirishlar kiritilishi mumkin.
Dispetcherlashtirishning bunday shakli xizmat ko`rsatishning faqat ma‘lum
qisminigina
hal qilishi mumkin, negaki boshqariluvchi va nazorat qilinuvchi
ob‘ektlar bilan bevosita aloqa o`rnatmasdan turib ulardagi haqiqiy holat haqida
yetarli ma‘lumotga ega bo`lishi qiyin. O`lchov tizimi natijalari, telefon aloqasi
orqali dispetcherdan olingan farmoishlarning bajarilishi haqidagi ma‘lumotlar
dispetcher punktiga katta kechiqishlar bilan yetib keladi. Ko`p hollarda ularni
tekshirish imkoniyati bo`lmaydi va operativ boshqaruv uchun qo`llash
mumkin
emasligi ko`rinadi.
Mahsus boshqaruv va nazorat texnik vositalari bo`lmagan holda
xo`jaliklararo xizmat ko`rsatish bo`limi unga qo`yilgan vazifalarni to`liq bajara
olmaydi, buning natijasida suv tarqatish va uzatish jarayonlarida quyidagi
kamchiliklar kelib chiqadi:
-
quyi tarafda joylashgan istemolchilar hisobiga yuqoridagi istemolchilarning
ko`proq suvdan foydalanishi;
-
sug‘orish me‘yorlariga rioya qilmaslik oqibatida qishloq xo`jalik ekinlarining
hosildorligini kamayib ketishi va yerlarning meliorativ holatining yomonlashishi
(botqoqlanishi, shurlanishi);
-
suvning oqib kelishi va uning sarfi haqida operativ ma‘lumotlarni yo`qligi
sababli reja asosida suv tarqatish bo`yicha to`liq nazorat ta‘minlanmaydi va
sug‘orish me‘yorlariga o`z-o`zidan rioya
qilinmaydi;
-
gidrotexnik inshoatlar va uskunalarni texnik ekspluatatsiya tartiblari va
qoidalari buziladi va bu avariya holatlariga olib keladi;
-
tizimni ish tartibini qayta o`zgartirish davrlarida suv istemoli va suvni tortish
balansining buzilishi natijasida tizimning xo`jaliklararo qismlarining alohida
bo`linmalarida sezilarli darajada suvning chiqarib yuborilishi kuzatiladi;
-
kichik ish unumdorligiga ega bo`lgan qo`l mehnati keng qo`llanadi.
Operativ xizmatning texnik ta‘minotini o`zgartirmasdan xizmatchi –
xodimlarni sonini ko`paytirish bilan yuqorida ko`rsatilgan kamchiliklarni yo`qotish
mumkin emas. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish natijasidagina
yuqori texnik iqtisodiy samaradorlikka erishish mumkin. Shunday qilib asosiy
masalalardan biri sug‘orish tizimidagi xo`jaliklararo tarmog‘ining
operativ xizmat
bo`limidan foydalanishni tubdan sifat jihatdan o`zgartirilishi hisobdanadi.
Sug‘orish tizimining ichki xo`jalik tarmog‘i eng uzun va juda ko`p mayda
135
gidrotexnik inshoatlarga ega bo`lgan qismdir. Misol uchun, O`zbekiston
Respublikasidagi sug‘orish kanallarining umumiy uzunligi 165,3 ming kmni
‗tashkil etadi, ulardan 25,5 ming km – xo`jaliklararo va 139,8 ming km ichki
xo`jalik tarmog‘i;
Kollektor – drenaj tarmog‘i 106 ming km bo`lib, shu jumladan 75 ming
kmga yaqini ichki xo`jalik tarmog‘idir. O`zbekistonning sug‘orish va drenaj
tizimida 60 mingga yaqin gidrotexnik inshoatlar mavjud bo`lib, ularning 40 mingga
yaqini ichki xo`jalik tarmog‘iga to`gri keladi. Sug‘orish tarmog‘ining umumiy f.i.k.
ini
hisobga olganda, suvni yo`qotish magistral kanallardagi va xo`jaliklararo
tarqatgichlarda asosiy suv olish inshoatidan 17,5 % ga, ichki xo`jalik qismiga esa
32,5% gacha baholanadi.
Sug‘orish jarayonini avtomatlashtirish asosiy vazifalardan biri hisoblanadi,
chunki bu jarayon juda murakkab va ish ko`p talab qiladigan jarayon hisoblanib,
ish unumdorligini oshirishda sug‘orish suvlarini effektiv ishlatish, suvni tejovchi
texnologiyalardan foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Shu
jumladan, kollektr – drenaj tizimini ham avtomatlashtirish muhim
ahamiyatga ega, bu holda yerlarni meliorativ holatini yaxshilash, unumdorligini
oshirish, ekspluatatsion harajatlarni kamaytirish imkoniyati bo`ladi.
Shunday qilib, sug‘orish tizimining asosiy vazifalariga suvni tortish
jarayonlarini avtomatlashtirish, tizimdagi xo`jaliklararo va ichki xo`jalik
tarmog‘idagi suv tarqatish va sug‘orish va kollektr – drenaj tarmog‘ini
avtomatlashtirish kiradi. Sug‘orish tizimi tarkibiy qismlari va ko`rsatilgan
jarayonlarni avtomatlashtirishning asosiy prinsiplari ketma – ket tartibda ko`rib
chiqiladi. Shuni esda saqlash kerakki, tizimni avtomatlashtirish umumiy masalasini
tarkibiy ravishda shartli ajratib ko`rsatilgan. Sug‘orish tizimlarida suvni tortishdan
boshlab, sug‘orish jarayoniga bo`lgan ishlab chiqarish
jarayonlarini bitta umumiy
zanjirda tekshirish lozim. Bu holatni buzilishi suv resurslaridan unumli
foydalanishni va sug‘oriladigan yerlarni holatini yomonlashuviga olib keladi.
Shuning uchun tizimning barcha tarkibiy qismlarini kompleks avtomatlashtirish
zarur bo`ladi.
