132
masofada joylashtirilgan avtomatlashtirish tizimlarining ishini bitta dispetcher
punkti orqali boshqarish mumkin bo`ladi.
Gidromeliorativ tizimlari sug‘orish, quritish, sug‘orish-ko`ritish (ikki
tamonlama rostlash) tizimlariga ajratiladi. Har bir tizim o`zining xususiyati va
konstruktiv belgilariga, ishlash tartibiga ega.
Sug‘orish tizimlari qishloq xo`jalik ekinlarini suv bilan ta`minlash uchun
qo`llanadi. Ular sug‘orish manbalaridan
suvni olish uskunalari, uni jo`natish va
jadval bo`yicha sug‘orish, iste‘molga qarab hamda sug‘orish texnalogiyasiga
asosan sug‘orish uskunalarini o`z ichiga oladi. Sug‘orish tizimida tug‘ri ish rejimini
tanlash suv iste‘moli va uni olish, optimal suv tarqatish balansini saqlashga yordam
beradi. Suv tarmoqlari sifatida ochiq kanallar, yer osti temir beton inshoatlari va yer
osti quvurlari qo`llanadi. Sug‘orish tizimining kollektor – drenash qismi
sug‘oriladigan yerlarni tuzlanishi va batqoqlanishiga hamda yer osti suvlarini
ko`tarilib ketmaslaigini oldini oladi. Ular ochiq kanallar yoki yopiq quvirlar
ko`rinishida gorizantal yoki artezian quduqlarida vertikal drenaj uskunalari asosida
bajarilishi mumkin.
Quritish tizimlari namlik ko`p joylarda (zax, botqoq yerlarda) tashkil etiladi.
Bunday
tizimlarning vazifasi shundaki, bu holda tabiiy suv zaxiralari ishlatilib,
ortiqcha namlik quritilayotgan maydon tashqarisiga chiqarilib yuboriladi. Quritish
tizimlari tarkibiga suv qabul qilgich, yig‘ish va tarqatish qisimlari kiradi.
Quritish-sug‘orish qisimlari suv tartibini ikki taraflama rostlash maqsadida,
yani yilning bir davrida quritish, ikkinchi davrida namlash qo`llaniladi.
Bu holda
yer osti suvlarining namligini saqlash uchun optimal chuqurlikda ushlab turilishi
taminlanadi.
Gidromeliorativ tizimlari ularning farqiga qaramay, umumiy xususiyatlarga
ega bo`lib bir xil tipli avtomatlashtirish ob`ektlari hisoblanadi. Ularning quydagi
umumiy xususiyatlarini ajratib ko`rsatish mumkin:
- umumiy maqsad bu tabiiy namlikni tarqatishdir
- bir xil tarzdagi suv tarkatgich transport vositalari;
- bir xil turdagi rostlovchi qurilmalar va qurilmalarning qismlari (odatda har
qanday tizim tarkibida suv tarmoqlarida joylashtirilgan
turli boshqaruvchi
gidrotexnika inshoatlari va gidromexanika uskunalari mavjud)
- tizimda ko`p sonli boshqaruv va nazorat obektlari mavjud, obektlar turli
joylarda joylashgan (bosh inshoatlar, platinalar suv tarqatish bo`limlari va
133
boshqalar);
- suvni jo`natish jarayoni to`lqinli tavsifga va katta kechiqish vaqtiga ega
(shuning uchun notekis suv taminoti mavjud bo`lsa, bu holda suv tarmog‘ida
zaxira hajmlarga ega bo`lish va doimiy ravishda
boshqarish uskunalariga ega
bo`lish lozim)
- aksariyat boshqaruv ob‘ektlari ochiq joylar bo`lib, atmasfera ta‘siriga ko`ra
mavsumiy ish tavsifiga ega: bundan ko`rinadiki, qurilma va uskunalar hamda
boshqaruvi yuqori ishonchlilikka ega bo`lishi zarur.
- ochiq kanallar yoki yer usti lotoklari ko`rinishidagi ichki xo`jalik tarmog‘i
qo`shimcha sig‘imga ega bo`lmagani uchun agar iste‘molchilar tarqatilgan o`z
vaqtida ishlata olmasalar, suv to`qish tarmog‘iga yuboriladi (bu holda boshqaruv
qurilmasi sug‘oriladigan yerlarga suvni haydash va ishlatish jarayonini bir - biri
bilan bog‘lanishini taminlab berishi kerak).
Shunday qilib barcha turdagi gidromeliorativ
tizimlari ishlab chiqarish
jarayonlari, ish tartiblari, konstruktiv bajarilishining turli xil ko`rinishidan qatiiy
nazar, ular juda ko`p o`xshash xususiyatlarini hisobga olgan holda bir turkimlagi
avtomatlashtirish obekti sifatida ko`rinishi mumkin.
