2.
Falakning dastidan dod!
(Hamza.) 3.
Barakalla sizga!
Misollardan ko‘ rinib
turganidek, so‘ z-gap faqat bitta so‘ zdan iborat bo‘ lmay, nutqda kengayish
qobiliyatiga
ham
ega.
So‘ z-gapning
yana
bir sintaktik
xususiyati
shundaki,
WPm
qurilishli gapda kesimlik kategoriyasi va ma’ nosi [W]ga [Pm]
orqali kiritiladi, (
m
)ning esa o‘ zbek tilida juda ko‘ p ko‘ rsatkichi mavjud. Shakl
o‘ zgarishi bilan kesimlik kategoriyasining ma’ no turi ham o‘ zgaradi.
Masalan,
Bo‘ ladi. Bo‘ lmaydi. Bo‘ lsa. Bo‘ ldi
va h.k. Ammo so‘ z-gapda
bunday emas. Har bir so‘ z-gap shu gapga xos bo‘ lgan ma’ noni ifodalashga
xoslangan
bo‘ ladi. Chunonchi,
ha
so‘ zi
tasdiqni
ifodalaydi.
Uning
bo‘ lishsizligi
Ha,
emas
bilan
emas,
balki
alohida
yo‘ q
so‘ zi
bilan
ifodalanadi.
Albatta
yoki
shubhasiz
modal so‘ zi qat’ iy ishonch va tasdiqni
ifodalaydi, inkor ma’ nosi
mutlaqo
,
aslo
so‘ z-gapi bilan beriladi.
So‘ z-gapda zamon va shaxs ma’ nosi matnda muayyanlashadi. O‘ zbek tilida gap
(kesimlik) zamon va shaxs ma’ nosidan xoli bo‘ la olmaydi. Zero, so‘ z-gapda
zamon va shaxs-son ma’ nosining kontekstual aniqlanish xususiyati bu so‘ zning
asosiy sintaktik xususiyati – kesimlik qo‘ shimchasini qabul qilmay gap bo‘ lib
kela olishi bilan sharhlanadi. So‘ z-gapning yana bir sintaktik xususiyati – uning
gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya’ ni boshqa gap bo‘ laklari bilan
bog‘ lanmasligi va o‘ zi gap sifatida «yashay olishi», hamisha lisoniy alohidalikni
saqlab
qolishi
bilan
belgilanadi.
Chunonchi,1.
–
Ertaga
kelasizmi?– Albatta.
(O‘ .Usm.)
2.
– Yengil
tortdingmi,qizim?
– Shukur.
(A.Qah.)
Ko‘ rinadiki, so‘ z-gapning umumiy sintaktik xususiyati ular kesimlik
qo‘ shimchasini qabul qilmagan holda gap va uning markazini tuza olishida.
To‘ rt leksik-semantik turda (modal, undov, tasdiq/inkor, taklif/ishora so‘ zlar)
kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma’ nodan har biri alohida bo‘ rttirilgan va
«yalang‘ och» holda yuzaga chiqadi: modal so‘ zlovchining munosabatini (
